Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

2-tema. Bolmıs filosofiyasi (Ontologiya)

1. 
   Filosofiyada bolmıs kategoriyası.
   
2. 
   Bolmıstıń túrleri hám formaları.
   
3. 
   Házirgi ilim materiallıq dúnyanıń qurılısı hám evolyuciyası tuwralı.
   

XX-ásirde adamzattıń civilizaciyanıń ilimiy-texnikalıq progress boldırǵan jetiskenliklerine kewli tolıp, onnan lázzetleniwi jeterli dárejede ámelge astı dew menen shekleniw onshelli durıslıqqa kelmese kerek. Nege degende, búginliginde sol nárse belgili bolıp atır, adamzat ózin-ózi pútkil planetalıq dárejede tanıp biliw dárejesine kóterilgen payıt ilimniń, texnikanıń jetiskenliklerin aqılǵa sıyımlı dárejede ǵana paydalanbasa, demek onı basqarıwdıń mádeniyatın iyelewge kúsh salmasa, onda civilizaciyanıń jetiskenliklerinen birotala maxrum bolıp qalıwı hám táájip emes. Biraq bul aktuallıqqa iye wazıypanı sheshiw haqıyqatlıq, ulıwma bolmıs tuwralı tereń bilimge iye bolıwdı talap etedi. Bunı aytpaǵannıń ózinde hám adamlar misli SHekspirdiń Gamleti sıyaqlı hár qashan bolmıs, barlıq hám bolmaslıq tuwralı waqıtlar baylanısı úzilgende, burın bekkem kóringen adamzat ómiriniń tiykarına baylanıslı gúmanlanǵan, pikir júritken. Onıń ústine Ǵbar bolıw ya joq bolıwǴ (bıt ili ne bıt) máselesi búginliginde globallıq dárejege qoyılar eken, bolmıstıń ápiwayı ómirlik alǵı shártlerinen quramalı filosofiyalıq pikir júritiwlerge, dálillew menen juwmaqlarǵa ótiwdiń zárúrligi ózinen-ózi túsinikli. Solay eken, bolmıstıń ne ekenligin tanıp biliw hám pútkil barlıqqa gumanistlik qatnasta bolıw praktikalıq jaqtan hám ilimiy jaqtan hám júdá zárúrli.

Filosofiyanıń bolmıstı izertleytuǵın tarawaı - ontologiya. Ontologiya sózi grekshe onthos (haqıyqat, naǵız, bar) + logos (táliymat) - barlıq, bolmıs tuwralı táliymat degendi ańlatadı.
Bolmıstı túsiniwde arnawlı ádebiyatlarda turaqlasqan pikir joq desek hám boladı. Bir koncepciyalarda bolmıs konkret, zatlıq, materiallıq bolmıs penen sheklense, ekinshilerinde tek ideallıq bolmıs penen teńlestiriledi.
Durıs bul túsinik dógereginde filosofiya tariyxınan belgili, pikirler talası hesh qashan hám toqtap qalǵan emes. Bunıń bir sebebi, shaması, bolmıstıń filosofiyanıń kategoriyalıq apparatınıń ishindegi eń ulıwmalıqqa iye bolǵanlıǵınan hám bolsa kerek. Aqırı bolmıs degende barlıq ómir súrgen, ómir súrip turǵan hám ómir súrip tura beretuǵın, sonday-aq obektiv hám subektiv reallıq, barlıq názerde tutıladı. Basqasha aytqanda, tábiyat, adam, onıń oyları, ideyaları, jámiyet bulardıń hámmesi usı túsiniktiń ishine kiredi. Nege degende bular óziniń ómir súriw, jasawınıń formalarınıń hár qıylılıǵına qaramastan ómir súrip, jasap turǵanlıqtan tutas, pútin bolmıstı, barlıqtı quraydı.
Degen menen, joqarıda eskertkenimizdey-aq, bolmıstı keńislikte hám waqıtta ómir súretuǵın real dúnya, tábiyat, biziń sanamızdan biyǵárez ómir súretuǵın birinshi qubılıs sıpatında túsindiriw arnawlı ádebiyatlarda ele dawam etiwde. Bulay túsindiriwde, álbette, tábiyiy bolmıs ǵana qamtıladı da, onıń ideallıq, virtuallıq hám ruwxıy formaları sırtta qalıp qoyadı. Sonıń ushın belgili orıs filosof - alımı A. G. Spirkinniń bolmıstıń tiykarǵı sferaların tábiyatqa, jámiyetke hám sanaǵa bóliwinde jan bar. (Qarańız: Spirkin A. G. Osnovı filosofii. M. 1998). Onıń ústine materialistlik dep atalǵan koncepciyalardıń ózinde hám materiya menen ruwxtıń ulıwmalıǵı olardıń real ómir súriwi menen dáliyllenedi ǵoy.
Durıs, heshkimge sır emes, eger materiya obektiv, real dárejede subektten biyǵárez ómir súrse, ruwx tuwralı túsinik eń aldı menen adamnıń subektiv qıyallawı menen baylanıslı. Eger materiallıq penen ruwxıylıqtı salıstırsaq, materiallıq subektten biyǵárez jasasa, ruwxıylıq subekt penen tikkeley baylanıslı. Solay eken, bolmıs materiallıq bolmıs hám ruwxıy bolmıs bolıp bólinedi.
Bolmıstı anıǵıraq túsiniw maqsetinde «bolmıs» túsinigin «ómir súriw», «bar bolıw», «reallıq» túsinikleri menen salıstırıp qaraǵanımızda hám «bolmıstıń» ulıwmalıǵın, qalǵanlarınan keńligin kóremiz. Usı sebepli «bolmısqa» antinomiya bolarlıq túsinik sıpatında «bolmaslıq, ómir joqlıq» (nebıtie) túsinigi usınıladı. Bolmıstıń ómir súrmey turǵan bólegi bolmaslıq, ómir joqlıq boladı. Biraq bul jaǵdayda «mir súriw, bar bolıw» (sushestvovanie) «bolmısqa» qaraǵanda ulıwmalıqqa iye. Sebebi ol ishine «bolmaslıqtı, ómir joqlıqtı» hám qamtıydı. «Ómir súrmew, bar bolmaw» (ne sushestvovanie) túsinigi hám bar. Ol geyde potenciallıq bolmıs, al geyde bolmıstıń ótkendegi hám keleshektegi halatı sıpatında qollanıladı. Bunnan sonı kóriw múmkin, bolmıs túsinigi waqıtlıq kóz-qarastan «ómir súriw, bar bolıw» túsiniginen keń.
Reallıq túsinigi bolatuǵın bolsa bolmıstıń ómir súrip turǵan bóleginiń mazmunın quraydı. Reallıq óziniń mazmunı boyınsha, máselen, fizikalıq (fizikalıq waqıyanı hám qamtıydı), ximiyalıq, biologiyalıq, sociallıq, ruwxıy h.t.b. bolıp bólinedi. Reallıqqa, sonday-aq keleshekke baylanıslı potenciallıq, real múmkinshiliklerge iye birge, qatar jasap, ómir súrip kiyatırǵan qubılıslar hám kiredi.
Álbette bolmıs tuwralı másele bular menen tamamlanbaydı. Ásirese bolmıstıń formaların anıqlaw barısında, olardıń tiykarın, mánisin túsiniw júdá zárúrli. Bul boyınsha filosofiyada substanciya kategoriyası bar. Substanciya sóziniń tórkini latındaǵı substantian -tiykar, tiykardaǵı degendi ańlatadı. Substanciya filosofiyalıq planda konkret zatlardıń, waqıyalardıń, qubılıslardıń hám processlerdiń ishki birligin ańlatadı hám olar arqalı ǵana ómir súredi. Aytayıq, materiallıq bolmıstıń tiykarında materiya hám materiallıqtıń óz-ara tásiri, al ruwxıy bolmıstıń tiykarında ruwxıy qatnaslar boladı. Ádette substanciyanıń filosofiyalıq túsindiriliwinde eki baǵdar kóbirek esapqa alınadı. Birinshisi - ontologiyalıq, ekinshisi - gnoseologiyalıq baǵdar. Aytayıq, F. Bekon substanciyanı bolmıstıń eń joqarǵı dárejedegi tiykarı sıpatında qarap, onı konkret zatlardıń forması menen teńlestiredi. R. Dekarttıń pikirinshe bolmıstıń tiykarında eki ózinshe biyǵárez substanciya: materiallıq hám ruwxıylıq bar. Materiallıq substanciya qashıqlıq, dawamlılıq hám sanlıq ólshem, ruwxıy substanciya oylaw menen belgilenedi. B. Spinozanıń pikirinshe oylaw hám dawamlılıq (protyajennost) - biyǵárez substanciyalar emes, al tutas substanciyanıń qos atributı. Leybnictiń pikirinshe dúnyanıń dúzilisiniń tiykarında kóp túrli biyǵárez substanciyalar (monadalar) bar.
Gnoseologiyalıq baǵdarǵa muwapıq, substanciya shártli ideya bolıp, ol dúnyanıń tiykarında jatadı (Lokk). Al Berkli bolsa, materiallıq substanciyanı hám ruwxıy substanciyanı hám biykarlap, dúnyanı qabıllawdıń gipotetikalıq associaciyası dep qaraydı. I. Kanttıń pikirinshe, substanciya - qabıllawdıń, demek tájriybeniń qálegen sintetikalıq birliginiń múmkinshiliginiń shárti.
Geybir házirgi filosofiyalıq koncepciyalarda substanciya kategoriyasına negativlik qatnas hám joq emes. Máselenkiden, neopozitivistler substanciya túsinigi adamnıń dúnya tuwralı túsinigin turpayılandıradı, bolmıstıń mánisin túsindiriwdiń ápiwayılasqan hám kúndelikli dárejedegi túsinigi boladı.
Dúnyanıń dúzilisiniń ápiwayılastırılǵan taǵı bir túsinigi substrat kategoriyası menen baylanıslı. Substrat latınshada substratum - tiykar degendi ańlatıp, qubılıslardıń ulıwma materiallıq tiykarın, salıstırmalı túrde ápiwayı, sapalı jaqtan elementar materiallıq birliklerdiń jıyındısın ańlatadı. Geybir metafizikalıq koncepciyalarda substrat absolyut elementar, bólinbeytuǵın mayda bóleksheler, dúnya qurılǵan elementar tiykarlar sıpatında qaraladı. Máselen, Levkipp, Demokrit, Epikur, Lukreciy Kar ushın substrat - bólinbeytuǵın elementar basqasha aytqanda, dúnya atomlardan hám boslıqtan turadı. Anaksimandr ushın substrat apeyron, Platon ushın absolyut ideya, ruwx, Fales ushın suw, Geraklitte ot bolsa, Aristoteldiń pikirinshe, ómir súrip, jasap turǵanlardıń hámmesi málim substrattan payda boladı. Hár qashan tiykarda bir nárse bar, máselen, ósimlikler hám haywanlar tuqımnan payda boladı. (Aristotel. Soch. v 4-t. M. 1983. t. 3. s. 441).
Házirgi fizikalıq ilimlerde belgili zattıń substratı - molekulalar, molekulalardıń substratı - atomlar, ómirdiń substratı - nuklein kislotaları hám beloklıq zatlar boladı.
Bolmıstı substratlıq túsiniwdi tiykarınan metafizikalıq xarakterge iye dep túsindiriw arnawlı ádebiyatlarda ornıqqan. Aqırı, substrat absolyut turaqlı, ózgeristen hám rawajlanıwdan mahrum qubılıs sıpatında qaraladı.
Haqıyqatlıqqa substancionallıq hám substratlıq qatnaslardıń bas ayırmashılıǵı sonda, eń birinshisinde zattıń belgili bir túri dúnyanıń tiykarı hám mánisi esaplansa, ekinshisinde belgili, konkret, jeke, elementar birlik dúnyanıń strukturalıq elementi sıpatında esaplanadı. Bul eki podxodta hám bolmıstıń zatlıq túri absolyutlendiriledi. Sonlıqtan bolmıstıń substancionallıq, substratlıq, zatlanǵan koncepciyaları bir táreplemelikke iye. Sebebi olarda reallıqtıń tek belgili belgileri hám qásiyetleri qamtıladı. Al bolmıstıń filosofiyalıq anıqlaması haqıyqatlıqtıń ulıwma hám universallıq belgilerin óz ishine qamtıydı. Bolmıs bolmaslıq arqalı anıqlanadı. Qaysı jerde bolmaslıq joq bolsa, sol jerde bolmıs bar.
Bolmıstıń qarama-qarsısı bolmaslıq dedik. Eger bolmıs degende bir nárseni, onıń barlıǵın túsinsek, bolmaslıq arqalı hesh nárse (nichto), joqlıq túsindiriledi. Gegelde heshnárse (nichto) absolyut (taza) bolmıs dep ataladı hám tastıyıqlawınsha bir nárse (nechto) joqtan, heshnárseden (nichto) payda boladı.
Bolmaslıqtı házirgidegi, ótken hám keleshektegi waqıyalardıń joqlıǵı sıpatında túsiniw múmkin. Búgingi haqıyqatlıq keshe bolmaslıq edi. (biraq ol potenciallıq blmıs edi). Dúnyanıń erteńgi halatı hám bolmaslıq (biraq potenciallıq bolmıs) Ótkendegi tuwralı onıń búgingidegi izi arqalı, al keleshek tuwralı haqıyqatlıqtıń rawajlanıwınıń tendenciyaları arqalı pikir aytıwımız múmkin. Búgingi haqıyqatlıq erteń bolmaslıqqa ketedi. Aqırı kóp ǵana tiri maqluqlar erteń ólige aynaladı. Ólim bul ómirdiń joqlıǵı degen sóz. Málim individtiń ómirlik bolmısı bolmaslıqqa aynaladı. Solay etip, absolyut bolmaslıq tuwralı gáp bolıwı múmkin emes.
Bolmaslıqtı gnoseologiyalıq mániste túsinsek, biziń biliwimizdiń «gorizontınan» tısqarıda turǵan obektler, qásiyetler hám baylanıslar názerde tutıladı. Bul obektlerdiń ómir súretuǵınlıǵın bilmeymiz, hátteki olardıń tábiyatın kóz-aldımızǵa elesletiwimiz hám múmkin emes. Bolmaslıq - bul haqıyqatlıqtıń belgili oblastında obektlerdiń geybir klasslarınıń, olardıń qásiyet hám baylanıslarınıń joqlıǵı da. Máselen fizikalıq vakuumda bizge belgiliniń bári de joq. Múmkin, ol jerde gipotetikalıq elementler bolıwı, olar sapalıq jaqtan bizikinen basqa fizikalıq elementlerden qurılǵan hám tábiyattıń basqa nızamlarına baǵınǵan bolıwı múmkin. Biraq biz ushın olar - bolmaslıq. Amerika kontinentin alayıq. Beruniydiń boljawına hám Kolumbtıń sayaxatına deyin Eski dunya (Starıy Svet) ushın bolmıs emes edi. Sonıń ushın Ǵnaǵız bolmısǴ (sobstvennoe bıtie) túsinigin hám qollanıwdı maqsetke muwapıq keledi dew bar. Naǵız bolmıs aktual, bar, házirgi, usı jerdegi bolmıs yaǵnıy biz ushın bolmıs. Jiyi-jiyi naǵız bolmıstıń ramkasınan tısqarısındaǵı bolmıs hám bolmaslıq bolıp túsindiriledi. Ateist ushın quday - bolmaslıq, joqlıq, dinge iseniwshi ushın - haqıyqatlıq, reallıq, ómir súriwshi.
Keń planda ómir súretuǵın qubılıs tutas dunya. Dúnya tutaslay alǵanda materiallıqqa hám ruwxıylıqqa, haqıyqat hám qıyalıy, múmkin (virtuallıq) hám reallıq, aktuallıq hám potenciallıq h.t.b. bólinedi. Haqıyqıy dúnyanıń tiykarında, basqasha aytqanda haqıyqıy bolmıstıń tiykarında ne bar. Dúnyanıń bul formalarınıń barlıǵın ne birlestiredi. Bul sorawǵa juwap beriwde filosoflar hár turli koncepciyalarǵa iye. Tiykarınan úsh túrli áhmiyetli koncepciyanı bólip kórsetiw múmkin. Olar monistlik, dualistlik hám plyuralistlik.
Monizm (grekshe - monus bir) koncepciyası dúnyanıń tiykarında bir ǵana baslama barın tastıyıqlaydı. Bul boyınsha eki baǵdar belgili. Olar materialistlik hám idealistlik. Materialistlik ushın dúnyanıń tiykarında materiallıq baslama bar bolsa, idealistler ushın ideallıq baslama, ideallıq, ruwxıy substanciya bar.
Dualizmniń (latınsha -dualus eki jaqlı, eki tárepleme) wákilleri dúnyanıń tiykarında eki ózinshe, biyǵárez baslamalar - materiallıq hám ruwxıylıq bar dep tastıyıqlaydı. Máselen, Aristotel dualist boldı. Ol dúnyanıń tiykarında materiya hám forma bar dep túsindirip, materiya uyań, passiv, al forma aktiv, dóretiwshilik baslamaǵa iye dep tusindiredi.
Plyuralizmniń (latınsha -pluraluis -kóp túrli) - wákilleri haqıyqıy bolmıstıń tiykarında kóp túrli ózinshe, biyǵárez materiallıq hám ideallıq baslamalar bar dep túsindiredi. Plyuralizmniń geybir wákilleri tiykarınan materiallıq substanciyalardıń birinshiligin maqullaydı. Olarǵa, máselen, Áyyemgi Qıtay, Áyyemgi Indiya, Áyyemgi grek materialistleri kiredi. Aqırı olar bolmıs ottan, hawadan, jerden hám suwdan turadı dep túsindiredi. Kerisinshe, basqaları ruwxıy, ideallıq substanciyalardıń birinshiligin maqulladı. Aytayıq Max, Avenariuslerdiń túsindiriwi boyınsha dúnyanıń elementleri seziwlerdiń hár túrli formaları boladı hám predmet ideallıq seziwlerdiń kompleksinen turadı.
Dúnyanıń tiykarında bir dárejedegi materiallıq hám ruwxıy elementlerdiń kóp túrliligi bar dep túsindiretuǵın filosof - plyuralistler hám bar.
Materialistlik kóz-qarasqa muwapıq, bizdi qorshap turǵan dúnya reallıqtıń eki oblastınan turadı. Bul obektiv hám subektiv reallıq. Sanadan tısqarı hám biyǵárez jasaǵan nárse obektiv reallıq boladı hám «materiya» kategoriyasına ekvivalentlikke iye. Al adam sanası menen ne baylanıslı bolsa hám adam sanasınıń produktı bolsa hám subektiv reallıq sıpatında esaplanadı. Obektiv reallıq bolmıstıń materiallıq formasına, al subektiv reallıq bolmıstıń ideallıq formasına teń. Materialistlik túsindiriwge muwapıq ideallıq reallıq, demek bolmıstıń ruwxıy forması materiallıq bolmıstan ǵárezli. Solay eken, bul koncepciyaǵa muwapıq, dúnyada materialistlik bolmıstan basqa hesh nárse joq. Bolmıstıń ideallıq forması - materiallıq bolmıstıń produktı. Bul materialistlik realizm. Obektiv reallıq sanadan tısqarı hám ǵárezsiz jasaydı.
Házirgi ilimniń tastıyıqlawı boyınsha obektiv reallıq bizge belgili, usı jerde hám házir bar bolmıstıń aktual, hárekettegi bólegi. Pútkil dúnya tutas berilmeydi. Bolmıstıń házirgige aynalatuǵın bólegi hám bar. Bul potenciallıq haqıyqatlıq, urıqlıq formadaǵı haqıyqatlıq. Ol payda bolıp kiyatırǵan yamasa potenciallıq bolmıs boladı. Bolmıstıń hámmege belgili hám gúmansız jasap turǵan bólegi real bolmıs, demek bar bolmıs bolıp anıqlanadı. Sonday-aq bolmıstıń sonday bólegi bar, onıń ómir súriwi, jasawı múmikinlik yamasa múmkin dúnyalar boladı. Bunday bolmıs virtuallıq (latınsha virtualis múmkin bolǵan) dep ataladı.
Bolmıstı tábiyǵıy hám jámiyetlik bolmıs dep bóliw hám bar. Tábiyǵıy bolmıs ádette tábiyattıń zatlarınıń (denelerdiń), processleriniń, halatlarınıń bolmısı sıpatında túsindiriledi. Ol eki túrge bólinedi, dáslepki tábiyatlıq bolmıs (yamasa adamnıń qatnasısız ómir súretuǵın tábiyǵıy tábiyatlıq bolmıs) hám adam dóretpesi (ekinshi tábiyat) zatlar hám processlerdiń bolmısı.
Ekinishi tábiyat oblastında bolmıstıń mınaday túrleri bar:
- adamnıń bolmısı (zatlar dúnyasındaǵı adamnıń bolmısı hám specifikalıq adamzat bolmısı),
- ruwxıylıqtıń (ideallıqtıń) bolmısı (individuallasqan) hám obektivlesken (individuallıqtan tısqarı) ruwxıylıq,
- sociallıqtıń bolmısı. Ol individuallıq bolmıs (jámiyette hám tariyx processinde jeke adamnıń bolmısı) hám jámiyettiń bolmısı sıpatında qaraladı.
Solay etip filosofiyada bolmıs kategoriyasın qarar ekenbiz, onı túsiniwdegi tiykarǵı aspektlerdi hám atap ótiwimiz, sonday-aq bolmıstıń atalǵan tiykarǵı formalarına qısqasha bolsa da toqtap ótiwimiz kerek boladı.
Bolmıs problemasınıń pútkil tamırı, mánisi hám mazmunı sonda, bir pútinlik sıpatındaǵı bolmıstıń mudamı barlıǵı hám onı qurap turǵan nárselerdiń: tábiyat, insanlar, jámiyet hám olardıń iskerlikleriniń ótkinshiligi qarama-qarsılıqlı birlikti quraydı. Bunnan sol nárse málim boladı, bolmıs problemasın filosofiyada úyreniw dúnya Ǵházir, usı jerde barǴ degen kóz-qarastan baslanıp, bul kóz-qaraslar bir pútin dúnyanıń sheksiz hám mudamı barlıǵı, ondaǵı nárse hám qubılıslardıń, sonıń ishinde insanlardıń hám waqıtshalıǵı hám ótkinshiligi tuwralı kóz-qarasqa qaray rawajlanıp barǵan. Bul bolmıs tuwralı filosofiyalıq problemanıń birinshi aspektin quraydı.
Bolmıs problemasın filosofiyalıq analizi sonı kórsetedi, dúnya bir pútin, máńgi bar, biraq onı qarap turǵan predmetler, qubılıslar óz ómir súriwi, jasawı jaǵınan hár qıylı, ótkinshi. Bir pútinlik sıpatındaǵı dúnya ondaǵı bar nárselerden ajıralmas xarakterge iye. Bir jaǵınan bir pútin dunya menen onı qurap turǵan predmetler, qubılıslar hám barlar ortasında parıq bolsa, ekinshi jaǵınan, dúnya ózin qurap turǵan predmetler, barlar menen ajıralmas birliktegi pútinlikti hasıl qıladı. Bunnan bolmıs tuwralı filosofiyalıq problemanıń dúnyanıń birligi máselesi menen baylanıslı bolǵan ekinshi aspekti kelip shıǵadı.
Bolmıs problemasınıń úshinshi aspektiniń mánisi sonda tutas dúnya hám ondaǵı ómir súrip, jasap turǵanlardıń bári haqıyqatlıq, ol óziniń ómir súriwiniń, rawajlanıwınıń ishki logikasına iye hám sanadan, jeke individlerdiń hám adamlardıń áwladlarınıń háreketinen aldın berilgen. Bunı bılay túsindiriw múmkin.
Adamlar ózleri jasap qaldırǵan dúnyada óz iskerliklerinde máńgilikti ótkinshi nárseler menen baylanıstırıwda, bir pútin dúnya menen ondaǵı hár qıylı nárseler hám qubılıslar ortasındaǵı obektiv múnásibetlerdi biliwge kirisedi. Olar ózleri hám dúnyadaǵı túrli-túrli nárselerden hám olarda ámel qılatuǵın nızamlardan paydalanǵan halda túrli-túrli predmetler hám qubılıslardı jańadan jaratıp, olardan óz turmısında paydalanadı.
Bul processte adamlar ózleriniń kundelikli ámeliy, jamiyetlik iskerliklerinde dunyadaǵı bar predmet hám qubılıslardıń bazılarınıń olardıń sanasınan ǵarezsizligin, bazılarınıń olardıń sanasınan ǵarezliligine isenim payda boladı.
Olar bul processte tábiyat penen jámiyet, ózleri menen ózgeler, insan menen tábiyat, insan menen jámiyet, insan menen onıń sanası, insan menen insan, materiallıq nárseler menen ruwxıy nárseler, dene menen jan (ruh) ortasındaǵi ulıuma bolmıstı, baylanıslılıqtı anıqlaw menen birge olar ortasında belgili parıqlar barlıǵın hám bilip barǵan. Bara-bara olar insannıń ózinde hám dene menen ruwx (jan), tábiyiylıq penen jámiyetlik bir-birinen ajıralmaǵan halda bolatuǵınlıǵın, birligin hám bilgen. Biraq adamlardıń bolmıs problemasın filosofiyalıq ańlawı olardıń dunyanıń birligin ilimiy túsiniwden emes, bálkim onıń zárurli tiykarların izlewden ibarat boladı. Sebebi dunyanıń bolmısı onıń birligi ushın shárt bolsa da, dúnyanıń birligi onıń barlıǵında emes edi. Dúnyanıń haqıyqıy birligi onıń materiallıǵında, onıń mánisinde.
Sol nárse yadta bolıwı kerek, bolmıs túsinigi bunda materiallıqtan tısqarı ruwxıylıqtı hám óz ishine aladı. Bul jaǵınan insan sanası hám, barlıq sanalı hám sanasız iskerlikler hám sana maqsulatları, mánewiy-ruwxıy qubılıslar hám bolmıs túsiniginiń quramına kiredi. Usı sebepli hám sana hesh qashan ańlanǵan barlıq, bolmıstan basqa hesh nárse bolıwı múmkin emes. Adamlardıń turmısı olardıń ómiriniń real processi.
Bunı, burın eskertkenimizdey-aq, bolmıs tuwralı filosofiyalıq problemanıń úshinshi aspekti sıpatında qaraymız. Demek, bolmıs keń mániste eń ulıwma túsinik sıpatında bir pútin dúnya hám ondaǵı predmet hám qubılıslardan baslap, insan turmısı, sanası, adamlar iskerliginiń bárshe obektiv hám subektiv sharayıtları, hátte jámiyette endi bolatuǵın pútin processlerden ibarat hámme reallıqlardı óz ishine aladı.
Endi bolmıstıń tiykarǵı formaların sóz etiwge óter ekenbiz, eń aldı menen tábiyǵıy bolmıs hám onıń kórinislerin sóz etemiz.
Tábiyǵıy bolmıs óz-ara baylanısqan, biraq bir-birinen parıq qılatuǵın eki kórinisten ibarat: 1. Tábiyattaǵı predmet hám qubılıslardıń, jism hám processlerdiń haslı tábiyǵıy bolmısı. 2. Tábiyattaǵı predmet hám qubılıslar tiykarında insan tamanınan jaratılǵan nárselerdiń tábiyǵıy bolmısı.
Tábiyǵıy bolmıstıń birinshi kórinisi insanǵa deyin, insannan hám onıń sanasınan tısqarıda oǵan baylanıslı bolmaǵan halda payda bolǵan predmetler hám qubılıslar, process hám halatlardı óz ishine alǵan tábiyat. Bul arnawlı ádebiyatlarda «birinshi tábiyat» degen atqa iye.
«Birinshi tábiyat» materiallıq bolmıstıń forması sıpatında insanǵa deyin bar, insannan hám onıń sanasınan tısqarıda, oǵan baylanıslı bolmaǵan halda payda bolǵanı ushın hám ayrıqsha reallıq kórinisindegi bolmıs esaplanadı. Tábiyǵıy bolmıstıń bul forması insan iskerliginiń dáslepki shárti sıpatında insanǵa deyin obektiv bar bolǵan tábiyattaǵı nárseler, qubılıslar hám processlerge tán. Birinshi tábiyattı bulayınsha táriyplew birinshiden kóp ǵana faktler, tájiriybe hám ilimiy dáliyller tiykarında, qalaberse, bir waqıtları jasaǵan, házir jasap atırǵan adamlardıń jeke praktikalıq tájiriybeleri, ómirlik baqlawları hám ilimiy juwmaqları tamanınan tastıyıqlanǵan. Ekinshiden, «birinshi tábiyatsız» insannıń jasap ya iskerlik kórsete almaslıǵı, bir nárse dórete almaslıǵı. Birinshi tábiyattı dúziwshi nárse hám qubılıslar obektiv reallıq sıpatında, insanǵa baylanıslı bolmaǵan óz nızamları tiykarında ózgeredi, rawajlanadı, ózin-ózi jaratadı. Birinshi tábiyat waqıt hám keńislikte sheksiz. Adam birinshi tábiyattıń materialları tiykarında praktikalıq iskerligi hám sanası menen «ekinshi tábiyattı» jaratadı.
«Ekinshi tábiyattıń» payda bolıwı insanǵa «birinshi tábiyatqa» ondaǵı predmet, qubılıslar hám processlerge, olardıń nızamlıqların insannıń biliwine baylanıslı.
Anıǵıraq aytsaq, «ekinshi tábiyat» insan payda bolǵannan keyin insan tárepinen jaratıladı, bul jaǵınan ol insan iskerligi hám sanasınıń produktı.
«Ekinshi tábiyat» álbette zárúrlikten payda boladı. Buǵan ruchka mısal bola aladı. Óz materialına ılayıq ruchka «birinshi tábiyat» resurslarına tán. Onı qayta islew menen (oǵan miynet hám sananı sarıplaw jası) insan onı Ǵekinshi tábiyatqaǴ aylandırıp, óziniń jazıw quralın jarattı.
«Birinshi tábiyat» hám «ekinshi tábiyat» bir-biri menen tıǵız baylanısqa, ulıwmalıqqa hám ózgeshelikke hám iye. «Ekinshi tábiyat» bir jaǵınan, «birinshi tábiyat» sıyaqlı obektiv, real bolmıs bolıp, ol insan sanasınan tısqarıda bolsa, ekinshi jaǵınan ol insanǵa hám baylanıslı. Sebebi, onda insanlardıń maqsetleri, oyları, ideyaları, bilim hám miynetleri jámlengen. «Ekinshi tábiyat», «birinshi tábiyat» hám insan bolmısın baylanıstırıwshı, olar shegarasındaǵı bolmıs bolıp, tábiyǵıy bolmıstıń ózine tán forması sıpatında «birinshi tábiyat» bolmısına qarata hám insan bolmısına qarata hám ózinshe biyǵárez bolmıs.
Bolmıstıń ózine tán formalarınıń jáne birewi bul insan bolmısı.
Insan bolmısı ayrıqsha adam bolmısı hám pútkil adamzat bolmısın tutaslay alǵǵanda olar júdá ózinshelikke iye. Kórinislerinde payda bolıw tárepinen ózine tán. Biraq insan bolmısında tábiyat hám jámiyettegi hámme nárseler ushın ulıwmalıq bolǵan tamanlar, qásiyetler hám tán. Bul jaǵınan insan bolmısıı óz tábiyatı hám mánisine góre eń quramalı, hámme bolmıs formalarınıń málim tamanlarınıń dialektikalıq birligin tutadı.
Insan bolmısında, áwele insannıń tábiyat rawajlanıwınıń produktı sıpatında tábiyiy bolmıstıń hár eki formasına tán tamanlar menen birge jámiyetlik-tariyxıy rawajlanıwdıń hám produktı sıpatında onda bárshe formalarına tán tamanlarınıń jıyındısı jámlengen.
Adamnıń konkret individ sıpatında ómir súriwiniń, jasawınıń birinshi alǵı shárti - onıń denesiniń ómiri.
Adamnıń denesi - tábiyattıń denesi. Deneniń bolıwı adamdı ótkinshi ete aladı. Demek, adamzat bolmısındaǵı alǵı shárt - deneniń ómir súriwi, jasawı (ómir súriw, jasaw ómirdiń nızamlarına, organizmlerdiń rawajlanıw hám óliw cikllarına, tábiyattıń cikllarına h.t.b. sáykes), onıń keminde júdá zárúrli (sonıń ishinde fundamentallıq) talapların qanaatlandırıw.
Bul boyınsha birinshiden, materiallıqtıń ruwxıylıqqa baylanıslı birinshiligi dáliyllenedi, oylaw ushın adamnıń denesiniń tirishiligin támiyinlew kerek. Ekinshiden, bul pikirden hár bir jeke adamnıń huqıqına baylanıslı áhmiyetli saldarlar shıǵadı. Tiykarǵı huqıq individlerdiń tirishilikti, ózlerin-ózleri saqlaw hám adamzattıń ózin-ózi saqlap qalıw, jasap qalıwı (vıjivanie) boladı. Adam awqat, kiyim, turaq jayǵa iye bolıwı kerek. Bul adamzat ádalatlıǵı kóz-qarasınan ǵana emes, al adamzattıń ómir súriw, jasaw kóz-qarasınan hám durıs.
Úshinshiden, adamnıń tábiyǵıy organizm, tiri dene sıpatında ómir súriw, jasaw faktınan onıń tirishilik nızamlarına, eń aldı menen násillik nızamlarına baǵınatuǵınlıǵın dálilleydi. Demek adamzat bolmısınıń tábiyiy-biologiyalıq Ǵólshemi menenǴ abaylap qatnas jasaw kerek. Adam biologiyası - salıstırmalı ózinshe hám tutas dúnya, biraq tábiyattıń tutaslıǵına hám júdá enisken. Adam organizminiń ekologiyalıq balansın buzıw adam ushın qáwipli hám qıyratıwshılıq aqıbetlerge alıp keledi.
Tórtinshiden, filosofiya adamnıń denesi menen onıń qumarlarınıń, tolǵanıslarınıń, psixikalıq halatlarınıń arasındaǵı baylanıstı izleydi.
Jeke adamnıń bolmısı - dene menen ruwxtıń dialektikalıq birligi. Deneniń xızmet etiwi miydiń hám nerv sistemasınıń jumısı, al olar arqalı individtiń psixikası, ruwxıy turmısı menen tıǵız baylanıslı. Ruwxtıń jumısı belgili dárejede adamnıń denesiniń sawlıǵınan ǵárezli. Maqal bar, saw denede saw ruwx. Ruwxtıń hám roli joqarı.
Adam ózine-ózi tek birinshi emes, al «ekinshi tábiyat». Oylar hám emociyalar - adamzat individi bolmısınıń tutas bolmısınıń áhmiyetli tárepi. Dástúriy filosofiyada adamdı jiyi-jiyi «oylaytuǵın zat» dep túsindiriletuǵın edi. Bul adam bolmısın analizlewdegi birinshi alǵı shártlerdiń dárejesinde durıs. Adam, shınında da oylaytuǵın jeke zat sıpatında ómir súredi. R. Dekarttıń «Men oylap turıppan, demek jasap turıppan» dewinde jan bar. R. Dekart máseleni bılay qoyǵan: adam bolmısınıń specifikasın túsiniw ushın ne áhmiyetlirek: adamnıń qálegen basqa zatqa uqsap ya basqa zatlardıń ishinde jasawı ma yamasa oylawdıń arqasında (oylawdı Dekart keń mániste túsinedi) adamnıń óziniń ómir súriw, jasawı, demek oylaytuǵın adam sıpatında qáliplesiwi tuwralı pikir júritiwge uqıplılıǵı ma?
Besinshiden, tábiyǵıy talaplarǵa iye adamnıń tábiyǵıy tiri dene bolıwı menen óndiristiń hám adamlardıń qatnasıǵınıń (obshenie) arasında dialektikalıq óz-ara baylanıs birlik bar.
Adamnıń ómir súriwiniń, bolmısınıń specifikası úsh túrli bolmıslıq ólshemge iye. Birinshiden, jeke adam eń aldınan oylaytuǵın hám sezetuǵın «zat» (dene). Sonıń menen birge ol Homo sapiens ke tiyisli hám onıń rawajlanıwınıń, dúnyanıń evolyuciyasınıń málim basqıshındaǵı individuallıq maqluq boladı. Bul adam bolmısınıń ekinshi ólshemi. Adam, sonday-aq, sociallıq-tariyxıy maqluq. Bul adam balasınıń úshinshi ólshemi. Bul adamzat ómir súriwiniń úsh ólshemi hám adam bolmısınıń tiykarǵı minezlemeleri.
Insan bolmısı bolmıstıń bir pútin birliginde qanday áhmiyetke iye hám onda qanday orın tutadı degen soraw filosoflardı mudamı qızıqtırıp keldi. Bul máseleni anıqlaw júdá zárúrli. Aqırı filosofiya tariyxında adamdı mayda bir qubılıs sıyaqlı túsindirgen ideyalar hám koncepciyalar kóp boldı. Hátteki adam rodınıń bolmısınıń ózi dúnyanıń sheksiz iskerligindegi «qısqasha» epizod sıpatında ǵana qaraladı. Búginliginde basqa ideyalar (olardı tek filosoflar ǵana maqullap qoymaǵan) aktuallasıp tur. Bul boyınsha million, júz jıllap, on jıllap adamnıń hám adamzattıń tirishiligi unikallıq dárejedegi «adamzatlıq eksperimentke» enisken. Aqırı, insan dúnyada tek jasap ǵana qoymaydı, ózi jasap atırǵan dúnyanı tanıp biledi hám oǵan tásir qıladı, dúnyanı hám ózin ózlestirip, ózgertip baradı, ruwxıy dóretiwshilikke qatnasadı. Insan bunda, eń dáslep óz bolmısın biliw ushın, óz bolmısı onıń táǵdiri ushın tolǵanısqa túsedi, qayǵıradı da. Sonıń ushın adam bir pútin bolmıs sistemasındaǵı óziniń qarama-qarsılıqlı rolin ańlap alıwı, óz bolmısı hám dúnya bolmısı aldında óz juwapkershiligin seziwi hám atqarıwı zárúrli. Ásirese hárbir adamnıń adamzat teginiń (rodınıń) bolmısı hám adamzat civilizaciyasınıń táǵdiri ushın juwapkershiligi haqqında másele qáwiplirek jaǵdayda turıptı. Bunda adamnıń ruwxıy rawajlanıwı hám aqılı úlken rol oynaydı. Sonıń ushın ruwxıylıqtı ayrıqsha bolmıs sıpatında qarawdıń áhmiyeti joqarı.
Ruwxıylıq - kóp túrliliktiń birligi, ol sana hám sanasızlıq (sanasızlıq hám óziniń ómir súriw, jasaw hám kórinisi boyınsha hár qıylı) qamtıp, tábiyǵıy tillerdegi hám jasalma belgi - simvollıq sistemalarda materiallasıp jámlesken bilimlerdi óz ishine aladı. Ruwxıy produktalarǵa hám processlerge, sonday-aq, adamzat qatnasıǵınıń normaları hám principleri kiredi. Bularǵa ádep-ikramlıqtıń, huqıq, kórkem dóretiwshiliktiń norma hám principleri de kiredi.
Ádette Bolmıstıń formasındaǵı ózgesheliklerdi esapqa ala otırıp, ruwxıylıqtı ekige bóliw múmkin.
1. Ruwxıylıqtıń individuallasqan bolmısı
2. Individuallıqtan tısqarı obektivlesken ruwxıylıqtıń bolmısı
Ruwxıylıqtıń individuallasqan bolmısı eń aldı menen individtiń sanasın óz ishine aladı.
Sananıń ómir súriw specifikası onıń processleriniń háreketsheńliginde. Sonday-aq bul processlerdiń qálegen sırtqı baqlawdan jasırınlıǵında. Bul aǵıstı tikkeley uslawdıń bir ǵana jolı onıń sanasında bolıp atırǵan process tuwralı individtiń óziniń esabı. Sananıń aǵısın individuallıq tolıqlıqta qaytadan tiklewdi ele adamlar úyrengen emes. Aqırı sana júdá tez ózgeriske túsip otıratuǵın tásir, sezimler, qayǵı, tolǵanıslar, oylar menen birge biraz turaqlı ideyalardıń, isenimlerdiń, bahalıqlardıń, ustanovka, stereotip h.t.b. jıyındısı sıpatında ómir súredi.
Degen menen usınday xaotiklikke, sananıń aǵısına qaramastan belgili tártip, baylanıs, birlik, dúzilisinde, turaqlılıq hám ǵalabalıq bar. Aytayıq, sananıń aǵısınan onıń jeke elementleri, fragmentleri, kórinisleri ǵana alınadı. Bular taza subektiv tásirler yamasa obektiv nátiyjeler boladı. Biraq tariyxıy rawajlanıw processinde adamlar ózleriniń sanası menen ne bolıp atırǵanın baqlawdı úyrenedi, hátteki óziniń oyları, sezimlerin, sanasınıń halatın basqa adamlar menen talqılaydı da. Buǵan adamzat qatnasıǵı hám belgili dárejede mádeniyat hám tiykarlanǵan. Sebebi mádeniyat jiyi-jiyi adamnıń ishki tájriybesine burılǵan, bul tájriybeni xudojniktiń ayrıqsha sıpatlaw hám túsindiriwine tiykarlangan. Durıs, bul jerde real qıyınshılıq bar, adamnıń sapasın «tiykarǵıda» uslaw qıyın, ádebiyatta hám iskusstvoda sana tuwralı gáp olardıń tiline «awdarılǵan» jaǵdayda beriledi.
Ruwxıylıqtıń individuallasqan bolmısınıń taǵı bir specifikası sonda, sananıń konkret processleri jeke adamlardıń tuwılıwı menen payda bolıp, ólimi menen birge óledi. Bul sananıń iskerliginiń barlıq nátiyjesiniń minnetli túrde óliwin, joq bolıwın ańlatpaydı. Olardıń ekinshi, individuallıqtan tısqarı ruwxıy formaǵa ótetuǵınları, sonday-aq qatnasıq payıtında ekinshi adamlarǵa beriletuǵınları saqlanadı.
Ruwxıylıqtıń bolmısınıń individuallasqan formalarınıń «mikrodunyasın» psixologiya izertleydi. Bul másele, báribir, sana tuwralı ilimlerge hám filosofiyada jeterli dárejede izertlenbegen. Sananı janapay baqlawlarǵa tiykarlanǵan podxodlar ǵana rawajlanǵan. Aytayıq, adamlardıń júris-turısları hám olardıń ózleri tuwralı olardıń tiykarında jatırǵan motivler, maqsetler, ideyalar, oylar tuwralı pikir aytamız.
Adamzat sanası tuwralı belgili sheklerde sananı izertlewdiń janapay metodları (fiziologiyalıq yamasa minez-qulıqlıq) effektiv túrde qollanıladı. Biziń ásirimizde adamzat miyi tuwralı ilim ayrıqsha jetiskenliklerge eristi. Degen menen tábiyat tanıw ilimleriniń sana tuwralı tabısları menen báribir, problemalar sheshilgen joq, al qıyınlastı.
Sananıń ómir súriwi, jasawı, sóz joq, miydiń iskerligi, individtiń denesiniń ómir súriwi menen baylanıslı. Biraq ruwxıylıqtıń individuallasqan forması bolmısınıń dialektikası sonda, sana hám onıń barlıq kórinisleri onıń tábiyiy-biologiyalıq processleri bolmaydı.
Sananıń elementleri hám sananıń ózi, álbette, miydiń oraylarınıń birinde lokallasadı. Biraq olar (sananıń elementleri hám sana) keńislikten tısqarılıqqa iye. Aqırı oy, tolǵanıs hám obraz fizikalıq predmetler hám, taza materiallıq halatlar hám emes. Olar ideallıq dúzilis. Sana waqıtı hám dúnyanıń fizikalıq waqtında lokallasıp, specifikalıq ózgesheliklerge iye: oy barlıq fizikalıq tezliklerde tez ótip, keńislik hám waqıttıń «aldına shıǵıwı» múmkin. Adam ózi jasamaǵan dáwirlerdi oysha «jańǵırta aladı». YAdtıń járdeminde adam sanası búgingige ótkendi engiziwi qıyal hám pikirlewdiń járdeminde keleshek tuwralı oylawı, tolǵanıwı múmkin. Biraq adamnıń sanasında házirgi boladı. Sananıń ótkeni izsiz joq boladı. Degen menen ótken tolǵanıslar adamnıń psixikasında saqlanıp qaladı. Waqtı-waqtı sananıń ótkeni aktuallasadı, qaytadan házirgige aynaladı.
Adamnıń sanası bir waqıtta onıń ózin-ózi ańlawı, demek adam tárepinen onıń óziniń denesin, oyların, sezimlerin, jámiyettegi jaǵdayın, basqa adamlar qatnasın, qullası ózin ayrıqsha hám birlikli jeke adam sıpatında sanalı túrde ańlawı, tusiniwi.
Ózin-ózi ańlaw processleri tárpinen ulıwma óziniń sanasınıń aǵısınan bóliniwi múmkin, biraq ol bul tutas aǵıstan bólek jasamaydı. Ózin-ózi ańlaw - biziń sanamızdıń ózinshe orayı. Sonıń ushın hám iri filosoflar (máselen, Kant) adamdı (jeke adamdı) onıń ózin-ózi ańlawı menen birlikte qaradı. Adamnıń ǴmeniǴ hám ózin-ózi ańlaw ajıralmas birlikte.
Individuallasqan ruwxıylıq ózine sanasızlıqtı (bessoznatelnoe) hám kirgizedi. Álbette bul másele tartıslı. Báribir eki soraw qoyıladı: sanasızlıq barmaW Eger bar bolsa, ol qalay jasaydı, ómir súrediW
Kóp ǵana adamlar sanasızlıqtıń barlıǵın júdá maqullaydı. Hátte onı individtiń psixikalıq iskerliginiń, onıń ruwxıy tutaslıǵınıń zárúrli tárepi dep qaraydı.
Sanasızlıqtıń birinshi dárejesi. Adamnıń óziniń denesiniń, onıń geybir qarapayım máp, talap, záriwliklerin qanaatlandırıw boyınsha funkciyaların kombinaciyalawdaǵı sanasız psixikalıq qadaǵalawı. Bul qadaǵalaw avtomat túrde (sanasız túrde) iske asadı. Sanasızlıqtıń mexanizminiń buzılıwı psixikalıq qıyınshılıqlarǵa alıp keledi (máselen, adam saw ayaqları menen júre almay qaldı deyik). Geybir tilekler, niyetler, túsler, patologiyalıq ruwxıy halatlar (fobiya, paranoyya h.t.b.) sanasız (yamasa azǵana sanasız).
Sanasızlıqtıń ekinshi dárejesi. Bul adamnıń tándar, sergek, zeyinli, hátte uyıqlamaytuǵın halatına uqsas processleri hám halatları. Biraq olar sananıń maydanına ensede belgili waqıtqa deyin sanalı túrde tanıp bilinbegen, ańlanbaǵan bolıp qala beredi. Máselen, kúndelikli ómir baqlawımız boyınsha «oy pisip jetildi», «oy kelip tur», «men oylap turman» deymiz hám tiykarınan, oydıń, obrazdıń sanasızlıqtıń ishinde payda bolǵanlıǵın hám onıń sońǵı ańlanıwın anıqlaymız. Buǵan awır, qáwip-qáterli tásirden, informaciyanıń shekten tısqarı kóleminen qorǵanıw ushın «qısıp shıǵarılǵan» adamnıń qısınıspaları, qayǵırıwları hám kiredi.
Sanasızlıqtıń úshinshi dárejesi ruwxtıń adamnıń janında pisip jetilisken oy-pikirlerinde, geypara kórkem, ilimiy, filosofiyalıq hám basqa da intuiciyalarda kórinis tabadı. Bul processlerde sanasızlıq sana menen, adamnıń sezimleriniń hám aqıl-oyınıń dóretiwshilik energiyası menen, sana menen ótlesip ketken.
Sanasızlıq problemasındaǵı qarsılıq hám qıyınlıq sonda, sanasızlıqtıń jeke fragmentleri ǵana kórinis tabadı. Olar hám bolsa psixikalıq processlerdi sananıń tutıwı túrinde boladı. Báribir dıqqat qoyıp baqlawlar, onıń ústine, ásirese psixiatrlardıń, psixologlardıń, filosoflardıń, jazıwshılardıń dóretiwshilik processti, tús kóriw, psixikalıq patologiya h.t.b. baqlawlar sanasızlıqtıń barlıǵın moyınlatıp, onı analizlewdi talap etedi.
Individuallasqan ruwxıylıqtı ayrıqsha bolmıs sıpatında qaray otırıp, onı filosofiya adamnıń bolmısı hám dúnyanıń bolmısı menen baylanısta qaraydı. Dúnyanıń bolmısında individuallasqan ruwxıylıqtıń, bolmısınıń ornın anıqlaw menen dástúriy hám házirgi táliymatlardıń (táliymat wákilleri, aytayıq, R. Dekart, I. Kant, M. Xaydegger, J. P. Sartr) individuallasqan ruwxıylıqtıń adamzattıń ómir súriw, jasaw formalarınıń basqaları menen salıstırǵanda ózinshe artıqmashılıǵı kórinis tabadı.
Individuallasqan ruwxıylıqtıń bolmısı individtiń bolmısınıń áhmiyetli tárepi. SHınında da, adamnıń denesi bolmasa (demek tábiyat óziniń evolyuciyasın ámelge asırmaǵan hám bolar edi), adamnıń sanası tap usı búgingi dárejede bolmaǵan bolar edi. Durıs, adam «sanasın joǵaltadı», biraq jasaydı. Biraq bul norma emes. Adamnıń ómir súriwi sanasızlıqtan hám ǵárezli.
Individuallıq sananıń bolmısı (sanasızlıqtıń hám) bolmıstıń tek salıstırmalı ózinshe forması ǵana. Individuallasqan ruwxıylıq jámiyetlik adamda lokallasqan, tiykarınan jámiyettiń bolmısı hám tariyxtıń rawajlanıwı menen belgilengen ruwxıylıqtıń ayrıqsha bir túri bolıp tabıladı. Usı sebepli hám individuallıq hám individuallıqtan tısqarı ruwxıylıq sonshelli ótlesken, olar biri ekinshisine aǵılıp turadı. Konkret adamnıń sanasın ulıwma ruwxıy iskerliktiń nátiyjeleri onnan «sırtqa shıǵıw» arqalı ǵana ajıraladı. Mine sonda ruwxıylıqtıń ekinshi tipi - obektivlesken (individuallıqtan tısqarı) ruwxıylıq payda boladı.
Individuallasqan ruwxıylıq miydiń, oraylıq nerv sistemasınıń, pútkil organizmniń lokallasqan hám materiallasqan turmısınıń kórinisinde sananıń hám sanasızlıqtıń tikkeley individuallıq qaytalanbas processleri túrinde ómir súredi. Sonıń menen birge ruwxıylıqtıń materiallasıwınıń sonday formaları bar, olar adamzat mádeniyatınıń tiykarında payda boladı hám onıń individuallıqtan tısqarı formalarına tiyisli boladı. Oǵada universalları ruwxıylıqtıń tábiyiy hám jasalma, belgililik-simvolikalıq ómir súriwleriniń jámleniwi.
SHınında da til - ruwxıylıqtıń individuallasqan hám obektivlesken birliginiń jarqın mısallarınıń biri. Tildiń hám sananıń, til hám oydıń baylanısı gúmansız. Aqırı til oydıń haqıyqatlıǵı-ǵoy. Basqasha aytqanda, til arqalı sananıń jumısınıń jeke nátiyjeleri, fragmentarlıqqa iye processleri sırtqa shıǵadı, obektivlesedi. Sonıń menen birge háripler (sesler), sózler, gápler, tekstler, strukturalar, qádeler, rawajlanǵan tildiń bay variantları - bul reallıq. Ol sonday-aq jeke individlerdiń, adamlardıń awladlarınıń sanasınan bóleklengen. Bul reallıq olarǵa adamzat mádeniyatında, adamzattıń ǴyadındaǴ saqlanǵan ayrıqsha dúnya sıpatında berilgen. Adamzattıń, mádeniyattıń tillik yadı obektiv ómir súriwshi esteliklerdiń (jazba, soń ala seslik) hám bul tilde sóylewshi hám jazıwshı kóp ǵana konkret adamlardıń aktual yadınıń quramalı birligi. Usılardıń arqasında til tutaslıq sıpatında bayıydı, ózgeredi, saqlanadı, demek jasaydı.
Tildiń mısalında kórinip turıptı, obektivlesken formalar individuallasqan formalardıń ramkasında, eń aldı menen sanada (sanasızlıqtıń ishinde hám kollektivlik sanasızlıq túrinde) payda boladı hám «jumıs isleydi».
Aytayıq, adam áyyemgi waqıtları dóńgelek ideyasın oylap taptı deyik. Birinshi dóńgelektiń jasalıwı menen ideyanıń dáslep real dóńgelekte «predmetlesiwi», al sońınan bul ideya ózinshe, erkin ómir súriwin dawam ettiredi. Ol dóńgelek tuwralı bilimlerde enisti, ol áwladlardıń praktikalıq tájriybesi arqalı beriledi. Solay etip óletuǵın adamlar ólmeytuǵın ideyanı payda etti. Ol sananıń individuallıq processinen hám háreketinen bóleklendi. Ideyanıń ómir súriwi baslandı.
Ideyalar, álbette adamnıń hám adamzattıń rawajlanıwı menen ózgeredi. Eń bahalı ideyalar tańlap alınadı, tutas alǵanda adamzat civilizaciyasınıń hám mádeniyatınıń ruwxıy baylıǵın quraydı. Bul obektivlesken (individuallıqtan tısqarılanǵan) ruwxıylıqtıń ómir súriwiniń, jasawınıń ayrıqsha usılın xarakterleydi. Ol hám misli individuallıq ruwxıylıq sıyaqlı, minnetli túrde materiallasadı. Ruwxıylıqtıń bul eki túri hám tábiyiy hám jasalma tillerdiń sózlerinde, seslerinde, belgilerinde materiallıq túrde jámlenedi. Ruwxıylıqtıń materiallıq «alıp keliwshileri» - bular materiallıq predmetler hám processler (kitaplar, sızılmalar hám formulalar, proektler, xolstlar hám kartinalardıń boyawları, statuyalardıń mramor hám bronzası, filmlerdiń plenkaları, notalar, muzıkalıq ásbaplardıń sesti h.t.b.). Búginliginde sociallıq yadtı paydalanıw hám saqlaw funkciyaları jiyi-jiyi házirgi zamanagóy mashinalarǵa berilgen. Bul nárse obektivlesken ruwxıylıqtıń dógeregine jámlengen sananı hám bilimdi izertlewdiń rolin joqarılatadı.
Solay etip, ideyalardıń, oylardıń, bahalıqlardıń sırtqı jámleniwi hárqıylı, biraq olar bar. Bul boyınsha heshqanday obektivlesken jámleniwden azat ǴtazaǴ ideyalar, bahalıqlar bolıwı múmkin emes. Álbette Platonnıń Iygilik, SHınlıq, Sulıwlıq h.t.b. ideyalarınıń qálegen materiyadan bólek jasawı tuwralı kóz-qarası qanshelli mistifikaciyalanǵan bolıwına qaramastan, bul ideya ózinen-ózi qurǵaq orında payda bolǵan joq. Ol kópshilik jaǵdayda real processlerge súyenilgen. Bul dóńgelek ideyasınan hám kórinip turıptı. Platonda usıǵan uqsas ideya bar. Máselen, ol bılay pikir etti, iyiretuǵın máki (tkackiy chelnok) buzılıwı, hátteki joq bolıwı múmkin. Al máki ideyası (máselen, onı islewdiń oylanılǵan principi) ótkinshi emes. Ol hámme jerde hám hámme waqıt mákini tayarlaw zárúrligi bolǵan jerde bola beredi.
Al sulıwlıqtıń idealı ideyası, al adalat ideyası, shınlıq ideyası. Sulıwlıq, iygilik, jaqsılıq, shınlıq tuwralı kóz-qaraslar ózgeriwine qaramastan kórkem ónerlik, ádep-ikramlıq, ilimiy dóretiwshilikti tártipke salatuǵın ulıwmalastırılǵan kóz-qaraslar, ólshemler hám normalar ulıwma qáliplesti. Ideyalar dúnyası bayıdı. Biraq bul onıń absolyut dárejede erkinligin ańlatpaydı. Ideyalar bolmısı tábiyattan hám adamzat dúnyasınan bólek emes, ol basta-aq tutas bolmıstıń ishine kiredi.
Obektivlesken ruwxıylıqtıń bolmısınıń specifikası sonda, onıń elementleri hám fragmentleri (ideyalar, ideallar, normalar, bahalıqlar, hár qıylı tabiyiy hám jasalma tiller) saqlanıw, jetiliw hám sociallıq keńislikte hám tariyxıy waqıtta erkin orın almastırıw uqıbına iye.
Ruwxıylıqta ádep-ikramlıq principler, normalar, ideallar, bahalıqlar, máselen, sulıwlıq, ádalatlıq, shınlıq ideyaları ayrıqsha rolge iye. Olar individuallasqan hám obektivlesken ruwxıylıq bolıp ómir súredi. Birinshide jeke adamnıń ruwxıy strukturasın belgileytuǵın motivler, tilekler, mádeniyattıń quramalı kompleksi, al ekinshide ilimde, mádeniyatta, massalıq sanada jámlengen ideyalar, ideallar, normalar, bahalıqlar haqqında bolıp otır.
Álbette bolmıstı izertlew dúnyanıń tutaslıǵın túsiniwdiń alǵı shárti ǵana. Alǵı shártti anıqlawdan tikkeley dúnyanıń birligin, onıń tolıqlıǵın da izertlewge ótiwimiz kerek.
Aytayıq, bolmıstıń bas sferaların (tábiyat, jámiyet, sana) bóle otırıp, bul sferalarǵa kirgen qubılıslardıń, waqıyalardıń, processlerdiń kóp túrliligi geybir ulıwma tiykarǵa birlesken ekenligin esapqa alamız. Sonıń menen birge bul sferalardı biriktirip turǵan ulıwmalıq barma, pútkil kóp túrli dúnyanıń birligi tuwralı aytıw múmkinbe degen soraw payda boladı.
Bunday birlik ideyası putkil ómir súrip turǵan ulıwma tiykarı tuwralı kóz-qarasqa alıp keledi hám bunı ańlatıwda filosofiyada, burın eskertkenimizdey-aq, substanciya (lat substantia - tiykarında jatqan degendi ańlatadı) túsinigi qollanıladı. Substanciya konkret zatlardıń, qubılıslardıń hám processlerdiń kóp túrliliginiń ishki birligi hám usılardıń arqasında substanciya ómir súredi. Dúnyanıń birligin bir ǵana substanciyadan shıǵıp túsindiretuǵın táliymatlar, burın eskertkenimizdey-aq, monizm filosofiyasına tiyisli. Ruwx penen materiallıqtıń birinshiligin esapqa alıw boyınsha materialistlik monizm, idealistlik monizm boladı. Monizmge qarama-qarsı dúnyanı túsindiriwdiń dualistlik baǵdarı hám bar.
Materialistlik kóz-qaras dástúrine ılayıq bolmıstıń kóp-túrliligi olardıń materiallıq birligi kóz-qarasınan qaraladı. Sana substanciya emes, al materiyanıń qásiyeti, ondada onıń shólkemlesiwiniń joqarǵı formasına tán. Strukturalıq háreket, keńislik hám waqıt materiyanıń atributivlik minezlemesi boladı.
Materiya «materiallıq zat», «atomlar», «promateriya» túsiniklerine salıstırǵanda hám keńirek, ulıwmalıraq, bolmıstıń obektiv real formasın sáwlelendiriwshi eń ulıwma túsinik. SHınında da ulıwma materiya - bul abstrakciya. Aqırı, olarda ulıwma materiya emes, materiyanıń konkret kórinisleri ushıraydı.
Materiyanıń filosofiyalıq túsinigi pútkil predmetlik, materiallıq haqıyqatlıqtı óz ishine aladı, ǵalaba (universallıq) belgilerge iye hám pútkil obektiv reallıqtı ańlatadı.
Materiyanıń filosofiyalıq táliymatı tiykarǵı úsh momentke iye, birinshiden, materiya túsinigi filosofiyalıq kategoriya, ekinshiden, bul kategoriya obektiv reallıqtı, materiallıq qubılıstı ańlatadı, úshinshiden, materiyanı tanıp biliwdiń múmkinliligi.
Materiya óziniń barlıǵın óziniń esapsız qásiyetleri arqalı ámelge asıradı. Hár qıylı ilimler bul ózgesheliklerdi izertleydi. Tábiyat tanıw hám konkret ilimler materiyanıń anaw ya mınaw konkret qásiyetin úyretedi. Materiyanıń eń ulıwma qásiyetlerin filosofiya ilimi úyretedi. Materiyanı adamnıń tanıp biliwi, álbette, onıń qásiyetlerin úyreniwden baslanadı. Bul ushın átrapımızda qorshap turǵan materiallıq obektlerdiń dúzilisin hám qásiyetlerin biliwimiz kerek.
Aytayıq, birdey túrli kórinistegi, formadaǵı, qásiyetlerge iye materiallıq obektler, qubılıslar qorshap turadı. Olar túrli dúzilislerge iye. Bir waqıtları barlıq qubılıslar materiyanıń bólinbes forması atomlardan quralǵan degen túsinik húkim súrdi. Házirgi zaman ilimleriniń juwmaqlarına qarasaq, dógeregimizdegi hár qanday materiallıq qubılıs molekulalardan, molekulalar atomlardan quralǵan. Atomlar neytron, pozitron, yaǵnıy yadro hám elektron qabatlarınan quralǵan. Vodorod atomınıń yadrosı bir protonnan quralǵan. Quramalıraq atomlardıń yadrosı bir qansha proton hám neytronlardan turadı. Proton hám neytronlar kvarklar hám olardı tutastırıp, bir-birine baylap turıwshı glyuonlardan (glyuon - lat.glutonis - jelim sózinen alınǵan bolıp jelimlewshi mánisin atqaradı) turadı. Proton hám neytronlar nuklonlar (latınsha ózek, yadro) esaplanadı, nuklonlar hám giperonlardan (grekshe ústinde, joqarı) tısqarı barionlar hám adrionlar (grekshe adross -awır) dan ibarat boladı. Bular awır bóleksheler sıpatında kúshli óz-ara tásir maydanında bolıp, adrionlar (grekshe adron - kushli) gruppasına kiredi.
Organikalıq hám organikalıq emes materiallıqlar bir-birinen molekulalarınıń dúzilisi, óz-ara jaylasıw tártibi, sisteması menen parıq qıladı. Janlı organizmler quramalı formadaǵı organikalıq materiallıqtan shólkemlesken boladı. Jer sharın qorshap turıwshı biosferanı bir pútin janlı sistema dep alıw múmkin. Ol mikroorganizmler, ósimlikler, haywanlar hám insanlardan uyımlasqan bolıp, biosferanıń tiriligin támiynleydi. Adam hám onıń aqıl-oy iskerligi tásirinde payda bolǵan jańa bolmıs noosferanı quraydı.
Jansız tábiyat tuwralı gáp bolǵanda eń dáslep Kosmostaǵı baylanıslar názerde tutıladı. Jer hám onıń tábiyiy joldası Ay birgelikte Quyash átirapın bir jılda tolıq bir mártebe aynalıp shıǵadı. Quyash biosferanıń naǵız ómirlik orayı sıpatında onı jaqtılıq, ıssılıq hám elektromagnit nurları menen támiynleydi. Jerdiń óz orbitasına ılayıq aǵılma jaylasıwı Jerdegi máwsimlerdiń almasıwına hám onda túrli ıqlım regionlarınıń payda bolıwına sebep bolǵan. Demek, jerdegi bárshe ómirlik processler Jer, Quyash hám Ay ortasındaǵı óz-ara baylanıslar menen belgilengen. Quyashtıń átirapında jerden basqaları hám, máselen, asteroidlar, kishi planetalar, meteoritler hám kometalar hárekette. Bulardıń hámmesi Quyash sistemasın quraydı. Quyash sisteması hám basqa quyashlı juldızlar sisteması millionlaǵan juldızlardı óz ishine alıwshı Galaktika sostavına kiredi. Ol disk tárizli formada bolıp, ortasha diametri 94,6 mln. jaqtılıq jılına teń. Galaktikamızǵa 30 day galaktikanı birlestiriwshi galaktikalar kiredi. Júdá úlken galaktikalar ózine 10 mıńday galaktikanı birlestiredi. Bul sistemalar tábiyattanıw ilimleri tárepinen izertlenedi. Filosofiya ilimi bunday sistemalardı filosofiyalıq tamannan ulıwmalastırıp, materiyanıń sapalıq hám sanlıq kórinisi formaları, struktura dárejelerin bir-birinen parıqlaydı.
Bizdi qorshap turǵan obektiv dúnyanıń dúzilisiniń ózgesheliklerin kelip shıqqan halda materiallıq sistemalardıń mınaday strukturalıq dárejelerin bólip kórsetiw múmkin
a) Materiyanıń strukturalıq-shólkemleskenlik dárejeleri
b) Materiyanıń strukturalıq-masshtablıq dárejeleri
Materiyanıń strukturalıq-shólkemleskenlik dárejeleri - bular shólkemlesiw hám aktivlik dárejesi boyınsha ayrılıp turatuǵın materiallıq sistemalardıń dárejeleri. Olar materiyanıń keńislik - waqıtlıq dúzilisiniń sapalı ózgeshelikleri menen xarakterlenedi. Olarǵa organikalıq emes dáreje (tiri emes tábiyat), organikalıq dáreje (tiri tábiyat) hám sociallıq dáreje (jámiyet) kiredi. Bul dárejeler óz-ara tásirdiń sanı hám sapası boyınsha keńislik penen waqıttıń anaw ya mınaw dárejedegi dúzilisin quraydı. Organikalıq emes dárejede jetekshi roldi óz-ara tásirdiń fizikalıq hám ximiyalıq formaları atqaradı, al organikalıq dárejede qosımsha óz-ara tásirdiń biologiyalıq forması enisedi hám biologiyalıq keńislik hám waqıttıń ózgesheligin quraydı. Sociallıq dárejede sociallıq óz-ara tásir qılıp sociallıq keńislik hám waqıttı boldıradı.
Materiyanıń strukturalıq-masshtablıq dárejeleri - materiallıq óz-ara tásirler arqalı ajıralıp turatuǵın materiallıq sistemalardıń dárejeleri, anaw ya mınaw dárejeniń keńisliklik-waqıtlıq birligin (edinicasın) quraydı. Strukturalıq-masshtablıq dárejelerge mikro, makro hám megamirler yamasa dárejeler kiredi.
Megamir bul sonday dúnya, onda gravitaciyalıq óz-ara tásir húkim súrse, mikromirde kúshli hám ázzi yadrolıq óz-ara tásir húkim súredi. Gravitaciyalıq óz-ara tásir planetalardıń, juldızlardıń, galaktikalardıń iskerligin belgilep, álemniń tiykarǵı belgilerin belgileydi. Elektromagnitlik óz-ara tásir atomlardıń tutas ómir súriwi ushın juwapker hám ol Jer betindegi hám barlıq belgili qubılıslardı belgileydi. Ázzi yadrolıq óz-ara tásir principinde Jer betinde hám Álemniń basqada oblastlarında awır elementlerdiń ómir súriwi ushın juwapker. Kúshli yadrolıq óz-ara tásir proton, neytronlardıń geliydiń, litiy, berilliy, uglerod, urannıń h.t.b. yadrolarında birlestiredi. Termoyadrolıq sintez sıyaqlı qubılıslar hám yadrolardıń bóliniw házirgi yadrolıq reaktorlarda ótip, bul óz-ara tásirdiń hár túrli kórinisin ańlatadı. Eger materiallıq sistemanıń strukturalıq-shólkemleskenlik dárejelerinde keńisliklik-waqıtlıq strukturanıń rawajlanıwı tómennen joqarıǵa baǵdarlansa, materiallıq sistemanıń keńisliklik-waqıtlıq strukturası hár bir dárejede ózinshe rawajlanadı.
Materiyanıń ajıralmas qásiyetleri tuwralı másele hám bar. Nárselerdiń ajıralmas qásiyetleri filosofiyada atribut ataması menen ataladı. Atribut (latınsha attributhum).
Materiyanıń atributlarınıń biri - háreket. Materiyanıń hár qanday kórinisiniń yaxlitlıǵı háreket arqalı saqlanadı. Eger háreket bolmaǵanda hárqanday jismniń sostav bóleklerin tutastırıp turıwshı óz-ara tásir kúshler hám bolmaǵan bolar edi. Nátiyjede hesh bir nárseniń pútinligi hám saqlanbas edi. Bul átirapımızdaǵı nárselerdi háreket arqalı, yaǵnıy olar jaqtılıq nurları urılıp, biziń kózimizge túskenligi ushın kóremiz. Háreket arqalı hawa terbelisleri qulaqlarımızǵa dawıs tolqınların alıp keledi hám biz esitemiz. Háreket arqalı atomlar hám molekulalarda ózgerisler boladı, ósimliklerde zat almasadı, energiya hám informaciya boladı, hárekettiń arqasında haywanat álemi hám insan álem menen baylanısta boladı, jámiyet rawajlanadı. Háreket arqalı quyash nurları Jerge jetip keledi, dáryalar aǵadı, ósimlikler ósedi, máwsimler almasadı, Quyash sisteması, galaktikamız hám pútkil kosmostaǵı turmıslıq processler dawam etedi.
Háreket, bir jaǵınan, materiallıq qubılıslardıń uyımlastırıwshı elementler hám qubılıslar ortasındaǵı baylanıslardıń nátiyjesi sıpatında, basqa tamannan olarda kóringen ózgerisler sıpatında boladı.
Hárekettiń bir-birinen parıq qılatuǵın birqansha formaları bar. Háreket formaların klassifikaciyalawda tómendegi qádelerge súyeniledi.
1) háreket formaları bir-biri menen sapa jaǵınan parıq qılıp, olardıń hár biri materiyanıń shólkemlesiw dúzilme dárejeleriniń basqıshında payda boladı.
2) háreket formaları bir-birinen kelip shıǵıw (genetikalıq) jaǵınan hám baylanǵan, yaǵnıy hárekettiń quramalıraq formaları onıń ápiwayı formalarınan kelip shıqqan.
3) hárekettiń joqarı formaları sostavında tómen dárejedegi háreket formaları qatnasadı, yaǵnıy hárekettiń tómengi formaları onıń joqarǵı formalarına hám minásipdur, biraq hárekettiń joqarǵı forması ózinen keyingi formadaǵı háreketke minásip emes. Usı qádelerge ılayıq hárekettiń birneshe formasın ajıratıp kórsetiw múmkin. Olar tómendegiler: mexanikalıq háreket, ıssılıq, jaqtılıq, agregat halatlarınıń bir-birine ótiwi hám organikalıq ómir. Bularǵa jámiyetlik háreketti qossaq, tómendegi háreket formaları hasıl boladı.
1) mexanikalıq háreket (qubılıslardıń keńisliktegi jıljıwı).
2) fizikalıq háreket (ıssılıq, jaqtılıq, elektr, magnetizm).
3) ximiyalıq háreket (ximiyalıq birigiw ya buzılıw, agregat halatlarınıń bir-birine ótiwi).
4) biologiyalıq háreket (organikalıq turmıs).
5) jámiyetlik háreket.
Keńislik hám waqıt materiyanıń tiykarǵı jasaw formalarınan bolıp, obektiv reallıqtaǵı qubılıslar hám olardı payda etiwshi eleentlerdiń óz-ara jaylasıw tártibi, kólemi hám olar menen baylanıslı bolǵan hádiyselerdiń dawamlılıǵın sáwlelendiredi. Háreketleniwshi materiya keńislik hám waqıtta óziniń túrli formların payda ete aladı.
Keńislik materiyanıń dúzilis tártibi, kólemin, álemdegi nárselerdiń óz-ara jaylasıw jaǵdayın sáwlelendirse, waqıt processlerdiń dawamlılıǵın, waqıyalardıń izbe-izlik tártibin ańlatadı.
Keńislik hám waqıttıń bárshe esap sistemalarda hám materiyanıń bárshe struktura dárejelerinde bir halda payda bolatuǵın qásiyetleri ulıwma qásiyetleri, ózgeshelikleri dep ataladı. Bunday qásiyetlerge, ózgesheliklerge keńislik hám waqıttıń obektivligi, materiallıǵı, sheksizligi, háreket hám materiyaǵa qarata payda bolıwshı ózinsheligi yaǵnıy túrli esap sistemalarında túrlishe belgilerge iyeligi kiredi.
Bulardan tısqarı keńislik hám waqıttıń túrli esap sistemalarında túrlishe bolatuǵın, sanlıq úlkenlikler menen yaǵnıy ólshew ásbapları, saat yaki lineykalar járdeminde ólshew múmkin bolǵan sırtqı baylanıslarda kózge taslanatuǵın, ózgergish hám ózine tán xarakterdegi qásiyetler bar, olardı muǵdarlıq yaki metrikalıq qásiyetler dep ataymız. Keńisliktiń gomogenlik, izotropik (antiizotropik hám) qásiyetleri kiredi. Bul qásiyetler materiyanıń túrli shólkemlesken struktura hám masshtab-struktura dárejelerinde túrlishe kórinis tabadı. Olar keńislik hám waqıt penen baylanıslı bolǵan materiallıq baylanıslardıń muǵdarlıq belgilerin ańlatadı. Metrikalıq qásiyetlerdiń ózgeriwi materiya sapasınıń ózgeriwine onsha tásir qılmaydı.
Keńislik hám waqıttıń sonday qásiyetleri hám bar, olar bárshe esap sistemalarında, materiyanıń bárshe struktura dárejelerinde mikrodunyada hám jámiyette hám bir túrde saqlanadı. Olar keńislik hám waqıttıń túp sapalı qásiyetlerin ańlatıwshı fundamental qásiyetler bolıp tabıladı. Bunday qásiyetlerdi topologiyalıq qásiyetler dep ataydı. Topologiyalıq qásiyetler materiallıq baylanıslardıń ishki, túp sapalı tamanların sáwlelendiredi. Topologiyalıq qásiyetlerdiń ózgeriwi menen materiallıq obektlerdiń dúzilisinde túp sapalı ózgerisler payda bolǵan. Tómendegi qásiyetler keńisliktiń topologiyalıq qásiyetleri bolıp esaplanadı: úzliksizlik hám úzliklilik, ólshemlik, baylanıs, kompaktlıq, shegarasızlıq.
Fizikalıq keńislik hám waqıt penen birge jámiyetlik keńislik hám waqıt formaları haqqında hám ilimiy izlenisler bar.
Materiyaǵa ómir baǵıshlawshı atribut háreket bolsa, keńislik hám waqıt oǵan forma baǵısh etedi, onı qáliplestiredi, rawajlandırdı.