Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

4-tema Rawajlaniw teoriyasi (Dialektika)

1. 
   Dialektika tu’sinigi, onın’ qǝliplesiwi.
   
2. 
   Dialektika tǝbiyat, jǝmiyet h’ǝm oylawdın’ rawajlanıwının’, ózgeriwinin’ og’ada ulıwma nızamları tuwralı táliymat.
   
3. 
   Dialektikanın’ tiykarg’ı nızamları h’a’m kategoryaları
   

Filosofiya dúnyanı tutaslıq, onıń ústine mudamı ózgeristegi hám rawajlanıwdaǵı tutaslıq sıpatında teoriyalıq jaqtan sáwlelendiriwge umtıladı. Bul problemanıń sheshiliwi ásirlerge sozıldı. Onıń óz ishinde ayrıqsha táliymat--dialektika qáliplesti. Dialektikanıń járdeminde oyshıllar dúnyadaǵı ǵalaba baylanıslardıń tábiyatın hám rawajlanıwdıń ulıwma nızamlarınıń tábiyatın túsiniwge umtıldı. Filosofiyalıq mániste dialektika degen neW Onıń mánisi nedeW Hámme filosoflar dialektikler meW Dialektikada alternativalar bar maW Bul sorawlardı biraz keńirek qarap kóreyik.

Dialektika greksheden awdarmasında «gúrrińlesiw óneri», «tartıs, aytısıw óneri» degendi ańlatadı. Áyyemgi grek mádeniyatında dialog júrgiziw mádeniyatı júdá bahalandı. Al bul úlken tayarlıqtı hám sheberlikti talap etti. Hár túrli kóz-qaraslardı soqlıǵıstırıp biliw, óziniń pikirleriniń durıslıǵın dáliyllew Sokrat penen Platonda júdá anıq kórindi. Olar dialogtı shınlıqtıń, demek jańanıń payda bolıwı ushın járdem beretuǵın qubılıs sıpatında túsindirdi. Jańa tartıstıń baslamasında bolmaǵan, biraq dodalaw processinde payda bolǵan. Bunday podxodtı evristika dep ataydı. Greksheden awdarmasında evristika ashılıwdı ańlatadı. Bul nárseden dialogtıń dóretiwshilik baslamasın kóremiz. Oydıń rawajlanıwı alternativlik kóz qaraslardıń soqlıǵısıwında, qarama-qarsılıqlardaǵı ulıwmalıqtıń kóriniwinde, hár túrli pikirlerdiń belgili kelisimleriniń tastıyıqlanıwında ótedi. Pikirdiń bunday soqlıǵısıwlarına mısallardı bizler Sokrattıń dialoglarında tabamız. Bular Platonnıń Parmenid, Gippiy úlken, Mámleket miynetleri. Sokrat bularda «aqıl-parasatlıq», «gózzallıq», «ádalatlıq» túsinikleri tuwralı tartısadı. Ne sebep adamnıń tvorchestvolıq oylawı dialektikalıq xarakterge iye. Sebebi bolmıstıń ózi mudamı ózgeriste hám rawajlanıwda hám ol tuwralı adamlar aytısıp tartısadı. Bolmıstıń qarama-qarsılıǵı bolmıs tuwralı pikirlerdiń qarama-qarsılıǵında óz sáwleleniwin tabadı. Dúnyanı quramalı, rawajlanıwdaǵı qubılıs sıpatında qaraw ózgeristegilik penen saqlanıwdıń óz-ara baylanısı tuwralı qıyınshılıqlar menen soqlıǵısadı. Aytayıq, uzaq waqıt dúnya ózgermeydi dep túsindirilip keldi. Sońınan dúnyanıń ózgerisi tuwralı qarama-qarsı ideya húkim súredi. Áyyemgi Qıtay, Indiya, Áyyemgi Greciya filosofiyasın eske túsireyik. Geraklittiń bir dáryaǵa eki márte túsiwge bolmaydı degen sózi hámmege málim. Hátteki, Kratildiń bir dáryaǵa bir ret túsiwge bolmaydı degen tastıyıqlawı hám bar. Filosoflardıń qaysısı durıs aytadı. Dúnyanı ózgermeydi deytuǵınlarıma ya onıń ózgeriste bolatuǵınların moyınlaytuǵınlar ma. Málim pikir júritkende dúnyanıń ózgermeliligi hám turaqlılıǵı hám esapqa alınadı. Biraq olardıń qarama-qarsılıqlı birligin túsiniklerdiń tilinde sáwlelendiriw júdá qıyın. Bunday problema menen áyyemgi grek filosofı Zenon hárekettiń mánisin túsiniwde soqlıǵıstı. Logikalıq pikirlewleriniń juwmaǵında ol tikkeley qarama-qarsılıqlı juwmaqqa keldi. Háreket múmkin emes. Bul logikalıq paradokslar aporiy atına iye boldı. Olardıń geybirewlerin qarayıq. Máselen, ǴDixotomiyaǴ atı menen belgili aporiya. Zenon anaw ya mınaw predmettiń háreketin bastan baslap sońǵı punktqa shekem qaraydı. Ol bılay pikirleydi- hárekettegi predmet dáslep óz jolınıń yarımın ótedi, sońınan qalǵan yarımın hám solay sheksizlikke sozıladı. Sonıń ushın hám predmet ótiw múmkinshiligine iye emes joldıń belgili bir bólegi qalıp qoya beredi. Usınıń tiykarında Zenon mınaday pikirge keledi- hárekettegi predmet qanday tezlikke iye bolsa hám sońǵı punktqa jete almaydı. Sebebi joldıń ótken bólekleriniń aqırǵı jámi tutas jolǵa hesh qashan teń bolmaydı. Onıń ústine Zenon háreket ulıwma múmkin emes degen juwmaqqa keledi. Álbette, Zenon hárekettiń múmkin emesligin logikalıq dáliyllew menen onıń múmkinligin seziwlik qabıllaw arasındaǵı ayırmashılıqtı kórdi. Hátteki usı búginliginde hám bul qarama-qarsılıq ashıq-aydınlıqqa iye emes. Bul problemanıń házirgi izertlewlerinde bul dixotomiya integrallıq operaciyalardıń differenciallıq problemalarǵa qarama-qarsısınıń tiykarları sıpatında formulirovkalanadı. Aytayıq, belgili bir nızam boyınsha sońǵı bólek potenciallıq jaqtan sheksiz izbe-izlikke bólinetuǵın bolsa, tutaslıqtı qayta tiklew boyınsha qayta operaciyalardı qalay tiklew múmkin.
Hár túrli filosofiyalıq mektep hám baǵdarlarda dialektika ideyasınıń tarqalıwı mınaday sorawdı qoyıwdı hám talap etedi- filosoflar dialektikadan basqa qanday metodlardı paydalana aldı. Dialektikaǵa alternativalar barma.
Dialektikanıń qarama-qarsısı metafizika degen pikir keń tarqalǵan. Metafizika degen ne hám onı qalay túsiniw kerek. «Metafizika» túsinigi tuwralı bir-eki awız sóz. B. e. sh. birinshi ásirde Rodoslı Andronnik Aristoteldiń ózin «birinshi filosofiya» dep ataǵan shıǵarmaların engizedi. Bular bolmıs penen biliwdiń joqarǵı, birinshi, baslanǵısh principlerin biliw tuwralı shıǵarmaları edi. Olar Andronnika «Metafizika» (naqma-naq «fizikadan keyin» degendi ańlatadı). Bul dástúrge sáykes sońǵı waqıtları hám «metafizika» termini arqalı bolmıs penen biliwdiń joqarı baslamaları tuwralı filosofiyalıq izertlewlerdi túsinedi (máselen, sxolastikler, Kampanella, Gassendi h.t.b.). Kanttan baslap metafizikanıń jańa traktovkası baslanadı. Ol óziniń filosofiyasın kritikalıq metafizika dep ataydı. Aqırı, ol biliwdiń shegaraları tuwralı barlıq ótkendegi filosofiyalıq bilimlerdi kritikalıq kóz-qaras tiykarınan analizleydi. Pútkil filosofiya Kantta kritikalıq hám kritikalıqqa deyingi, dogmatikalıq metafizika bolıp bólinedi.
Gegel filosofiyalıq bilimniń burınǵı sistemasın - metafizikanı tolıǵı menen biykarlaydı. Burınǵı filosofiyanıń barlıq metodların (metafizika) ol metafizika dep atap, oǵan dialektikanı qarama-qarsı qoyadı. Filosofiyalıq biliwdiń eki qarama-qarsı metodınıń bóliniwi Gegelden baslanadı.
Dialektika menen metafizikanıń alternativası tuwralı aytqanda, metafizikanı dialektikaǵa tek sheklewli jaǵdayda, konkretlirek aytqanda biliwlik principlerdiń, biliwlik koncepciyalardıń shegaralarında ǵana qarama-qarsı qoyudı esapqa alǵan jón.
Biliwdiń konkret metodları, priemları tuwralı aytsaq, dialektika biliw iskerliginiń metafizikalıq metodların hám usılların organikalıq túrde óz ishine aladı. Haqıyqatında, adamzat biliwi óz iskerliginiń birinshi basqıshlarında tiri dúnyanı qarapayımlastıradı, turpayılastıradı, jansızlandıradı da. Aqırı, tiri organizmdi úyreniw ushın, biz onı jansızlandıramız hám sońınan bóleklerge bólemiz. Bul bóleklerdi úyreniw barısında tiriniń ne ekenligin bilemiz. Basqasha bolıwıda múmkin emes- tutaslıqtıń mánisin, onıń qanday bóleklerden turatuǵınlıǵın bilip almay biliw múmkin emes. Biziń biliwimiz usınday. Biliw iskerliginiń tariyxında tutaslıqtı jansızlandırıw hám maydalap bóliwdi filosoflardıń, alımlardıń absolyutlendirgen hám buzılǵan tutaslıqtı biriktiriwge, sintezlewge, qaytadan tiklewge óte almaǵan dáwirleri hám boldı. Mine metafizikanıń dialektikaǵa qarama-qarsı princip sıpatında dáregi hám usında. Degen menen olardıń ara-qatnası bıraz qıyın hám quramalı. Tariyxıy jaqtan dáslep izertlewdiń metafizikalıq metodları qáliplesti, al sońınan dialektika óziniń metodlarinıń arsenalına metafizikalıq metodlardı hám engizgen. Tартысты4 басламасында болма2ан, бира3 додала7 процесинде пайда бол2ан. Бул подходты эвристикалы3 деп атайды. Грекшеден а7дармасында эвристика ашылы7ды а4латады. Бул н1рседен соны к5ремиз - диалогты4 д5рети7шилик басламасы ойды4 ра7ажланы7ы альтернативалы3 к5з-3арасларды4 со3лы2ысы7ында, 3арама-3арсылы3ларда2ы улы7малы3ты4 к5рини7инде, 81р т6рли пикирлерди4 белгили келисимлерини4 тастыйы3ланы7ында 5теди. Пикирлерди4 бундай со3лы2ысы7ларына мысалларды бизлер Сократты4 диалогларынан табамыз. Булар: Платонны4 "Парменид", "Гиппий :лкен", "М1млекет" 8.т.б. мийнетлери. Сократ буларда "а3ыл-парасатлы3", "г5ззаллы3", "1далатлы3" т6синиклери ту7ралы тартысады. Не себеп адамны4 творчестволы3 ойла7ы диалектикалы3 характерге ийе? Себеби болмысты4 5зи мудамы 5згеристе 81м райажланы7да 81м ол ту7ралы адамлар айтысып тартысады. Болмысты4 3арама-3арсылы2ы болмыс ту7ралы пикирлерди4 3арама-3арсылы2ында 5з с17лелени7ин табады.
Д6ньяны 3урамлы, ра7ажланы7да2ы 3убылыс сыпатында 3ара7 5згеристегилик пенен са3ланы7ды4 5з-ара байланысы ту7ралы 3ыйыншылы3лар менен со3лы2ысады. Айтайы3, уза3 7а3ыт д6нья 5згермейди деп т6синдирилип келди. Со4ынан д6ньяны4 5згериси ту7ралы 3арама-3арсы идея 86ким с6реди. !ййемги №ытай, Индия, !ййемги Греция философиясын еске т6сирейик. Гераклитти4 бир д1рья2а еки рет т6си7ге болмайды деген тастый3ла7ы 81м бар. Философларды4 3айсысы дурыс айтады? Д6ньяны 5згермейди дейту2ынлары ма я оны4 5згеристе болату2ынларын мойынлайту2ынлар ма? М1нили пикир ж6риткенде д6ньяны4 5згермелилиги 81м тура3лылы2ы 81м есап3а алынады. Бира3 оларды4 3арама-3арсылы3лы бирлигин т6синиклерди4 тилинде с17лелендири7 ж6д1 3ыйын. Бундай проблема менен 1ййемги грек философы Зенон 81рекетти4 м1нисин т6сини7де со3лы2ысты. Логикалы3 пикирле7лерини4 жу7ма2ында ол тиккелей 3арама-3арсылы3лы жу7ма33а келди: 81рекет м6мкин емес. Бул логикалы3 парадокслар апорий атына ийе болды.
Оларды4 гейбире7лерин 3арайы3. М1селен "Дихотомия" аты менен белгили апория. Зенон ана7 я мына7 предметти4 81рекетин бастан баслап со42ы пункт3а шекем 3арайды. Ол былай пикирлейди: 81рекеттеги предмет д1слеп 5з жолыны4 ярымын 5теди, со4ынан 3ал2ан ярымын 81м солай шексизликке созылады. Соны4 ушын 81м предмет 5ти7 м6мкиншилигине ийе емес жолды4 белгили бир б5леги 3алып 3оя береди. Усыны4 тийкарында Зенон мынадай пикирге келеди: 81рекеттеги предмет 3андай тезликке ийе болса 81м со42ы пункт3а жете алмайды. Себеби жолды4 5ткен б5леклерини4 а3ыр2ы ж1ми тутас жол2а 8еш3ашан те4 болмайды. Оны4 6стине Зенон 81рекет улы7ма м6мкин емес жу7ма33а келеди.
!лбетте, Зенон 81рекетти4 м6мкин емеслигин логикалы3 д1лийлле7 менен оны4 м6мкиншилигин сези7лик 3абылла7 арасында2ы айырмашылы3ты к5рди. *1ттеки усы б6гинлигинде 81м бул 3арама-3арсылы3 ашы3-айдынлы33а ийе емес. Бул проблеманы4 81зирги изертле7леринде бул дихотомия интеграллы3 операцияларды4 дифференциаллы3 проблемалар2а 3арама-3арсылы3 тийкарлары сыпатында формулировкаланады. Айтайы3, белгили бир нызам бойынша со42ы б5лек потенциаллы3 жа3тан шексиз избе-изликке б5линету2ын болса, тутаслы3ты 3айта тикле7 бойынша 3айта операцияларды 3алай тийкарла7 м6мкин?
*1р т6рли философиялы3 мектеп 81м ба2дарларда диалектика идеясыны4 тар3алы7ы мынадай сора7ды 3ойы7ды 81м талап етеди: философлар диалектикадан бас3а 3андай методларды пайдалана алды? Диалектика2а альтернативалар бар ма?
Диалектиканы4 3арама-3арсысы - метафизика деген пикир ке4 тар3ал2ан. Метафизика деген не 81м оны 3алай т6сини7 керек? "Метафизика" т6синиги ту7ралы бир-еки а7ыз с5з. Б. э. ш. I-1сирде Родослы Андронник Аристотельди4 3олжазбаларын 3айтадан басып шы2арады. Бунда ол Аристотельди4 физика ту7ралы трактатлары топарыны4 изинен Аристотельди4 5зини4 "биринши философия" деп ата2ан шы2армаларын енгизеди. Булар болмыс пенен били7ди4 жо3ар2ы, биринши, баслан2ыш прпинциплерин били7 ту7ралы шы2арылады еди. Олар Андронника "метафизика" (на3ма-на3 "физикадан кейин" дегенди а4латады). Бул д1ст6рге с1йкес со42ы 7а3ытлары 81м "метафизика" термини ар3алы болмыс пенен били7ди4 жо3ары басламалары ту7ралы философиялы3 изертле7лерди т6синди. (М1селен схоластиклер, Калтанелла, Гассенди 8.т.б.) Канттан баслап метафизиканы4 жа4а "метафизика" трактовкасы басланды. Ол 5зини4 философиясын критикалы3 метафизика деп атайды. А3ыры, ол били7ди4 шегаралары ту7ралы барлы3 5ткендеги философиялы3 билимлерди критикалы3 к5з-3арас тийкарынан анализлейди. П6ткил философия Кантта критикалы3 (демек оны4 философиясы) 81м критикалы33а дейинги, догматикалы3 метафизика болып б5линеди.
Гегель философиялы3 билимни4 бурын2ы системасын-метафизиканы толы2ы менен бийкарлайды. Бурын2ы философияны4 барлы3 методларын ол метафизика деп атап, о2ан диалектиканы 3арсы 3ояды. Философиялы3 били7ди4 еки 3арама-3арсы методыны4 б5лини7и Гегельден басланады.
Диалектика менен метафизиканы4 альтернативасы ту7ралы айт3анда, метафизиканы диалектика2а тек шекле7ли жа2дайда, конкретлирек айт3анда, били7лик принциплерди4, били7лик концепцияларды4 шегараларында 2ана 3арама-3арсы 3ойы7ды есап3а ал2ан ж5н.
Били7ди4 конкрет методлары, приемлары ту7ралы айтса3, диалектика били7 искерлигини4 метафизикалы3 методларын 81м усылларын органикалы3 т6рде 5з ишине алады. *а3ый3атында, адамзат били7и 5з искерлигини4 биринши бас3ышларында тири д6ньяны 1пи7айыластырады, турпайыластырады, жансызландырады да. А3ыры тири организмди 6йрени7 ушын биз оны жансызландырамыз 81м со4ынан б5леклерге б5лемиз. Бул б5леклерди 6йрени7 барысында тирини4 не екенлигин билемиз. Бас3аша болы7ы да м6мкин емес: тутаслы3ты4 м1нисин оны4 3андай б5леклерден турату2ынлы2ын билип алмай били7 м6мкин емес. Бизи4 били7имиз усындай. Били7 искерлигини4 тарийхында тутаслы3ты жансызландыры7 81м майдалап б5ли7 философларды4, алымларды4 абсолютлендирген 81м бузыл2ан тутаслы3ты бириктири7ге, синтезле7ге, 3айтадан тикле7ге 5те алма2ан д17ирлери 81м болды. Мине метафизиканы4 диалектика2а 3арама-3арсы принцип сыпатында д1реги 81м усында.
Деген менен оларды4 ара-3атнасы бираз 3ыйын 81м 3урамалы. Тарийхый жа3тан д1слепBiraq bul boyınsha metafizikalıq metodlar qollanılıwı boyınsha belgili sfera menen sheklengen.
Dialektikaǵa alternativalar problemasında taǵı bir másele bar: Obektiv dialektikaǵa, demek obektiv reallıqtıń ózindegi dialektikaǵa alternativalar bar ma? Juwap birew: joq. Aqırı metafizikalıq, dogmatlıq oylaw - bul adamdı qorshaǵan dúnyanı hám onıń oylawınıń belgili táreplerin, qásiyetlerin absolyutlendiriw. Bunday oylaw qubılıslardıń baylanısların hám óz-ara tásiyrin onshelli esapqa ala bermeydi, oǵan predmetlerdiń jeke element hám qásiyetlerin bólip qarawdı absolyutlendiriw tiyisli. Baylanıslardı, óz-ara tásir hám ótiwlerdi metafizika dıqqat orayınan joǵaltıp alıp, dúnyanıń kóp túrli tárepleriniń pútkil baylıǵın ashıw hám dúnyanıń birligin tastıyıqlawdan ózin mahrum qıladı. Eger dialektika baylanıslar tuwralı táliymat bolsa, metafizika onı esapqa almawǵa umtıladı. Dogmalıq oylaw ushın oǵada qıyınnıń qıyını - qarama-qarsılıqlardıń baylanısı. Dogmatikler hámme waqıt qarama-qarsılıqlardı ózleriniń pikirlewlerinen shıǵarıp taslawǵa umtıldı. Olardıń oylawın oylawdıń ya qara ya aq dep oylaw tipi menen teńlestirse boladı.
Qarama-qarsılıqlardıń birligine deyingi aralıqta baylanıslardı anıqlap túsine biliw - bul dialektikanı uǵınıw. Solay etip dialektika - bul dúnyanı solay túsiniw hám onı meńgeriwdiń, ózlestiriwdiń sonday usılı, bunda hár túrli qubılıslar olardıń baylanıslarınıń kóp túrliliginde, qarama- qarsılıqlı kúshlerdiń óz-ara tásiyrinde, ózgerislerinde hám rawajlanıwında qaraladı.
Endi dialektikanıń tariyxıy tipleri máselesine kelsek, dialektikanıń elementleri Áyyemgi SHıǵıs, ayrıqsha Indiya hám Qıtay filosofiyasında kórinis tabadı. Máselen, daosizm filosofiyasına sáykes dúnyada turaqlılıq joq: bir zatlar joq boladı, basqaları keledi, birewleri gúlleydi, gúllep jaynap-jasnaydı, al birewleri joq boladı. Qubılıslar belgili ómirge jetiskennen keyin, ózleriniń qarama-qarsısına aynaladı: tolıq emes tolıq, qıysıq dúziw, bos-tolıq, góne jańa menen almasadı.
Filosofiyanıń tariyxında ayrıqsha áyyemgi grek, antikalıq dialektikanı atap ótiw zárúrli. Geraklittiń pikirinshe, hámme nárse ómir súredi hám sonıń menen birge ómir súrmeydi, hámme nárse aǵısta, mudamı payda bolıw hám joq bolıw processinde boladı. Onıń fragmentleriniń birewi: «Bizde - tiri hám óli, zeyindi ashatuǵın hám uyıqlatatuǵın, jas hám ǵarrı bar. Aqırı bul ózgeriske túskennen keyingi hám onnan keyingi sol». (Materialistı Drevniy Grecii. M., 1955. s. 49).
Aristotel filosofiyasında dialektika - dáliyillew usılı. Basqalardan alınǵan, biraq haqıyqatlıǵı belgisiz juwmaqlardan kelip shıǵadı. Dialektikalıq kóz-qaraslar Aristotelde onıń materiya menen formanıń ara-qatnasın, múmkinlik penen haqıyqatlıqtıń ara-qatnasın analizlewde, olardıń bir-birewine ótiwine baylanısı bar. Hárbir zat basqaǵa aynalıwı múmkin, mramor statuyaǵa, aǵash stolǵa aynalıwı h. t. b múmkin.
Dialektikalıq ideyalar orta ásirlik filosofiyanıń shegarasında, ásirese Jaqın hám Orta SHıǵısta filosofiya teologiyanıń xızmetkerine aynalǵan Batıs Evropaǵa qaraǵanda hám rawajlanıwǵa iye boldı.
Jańa dáwir tusında dialektikalıq ideyalardı Dekart, Spinoza, Leybnic hám basqalarda kóriw múmkin. Degen menen, tutaslay alǵanda XVII-XVIII ásirler filosofiyasınıń oylaw usılın metofizikalıq dep minezlese boladı. Dialektikanıń kúshli rawajlanıwı nemec klassikalıq filosofiyasınıń ramkasında, eń aldı menen Gegeldiń filosofiyasında kúshli rawajlanıwǵa iye boldı.
Eger antiklik dialektika oy juwırtıwshılıqtaǵı boljawlarǵa tiykarlanǵan bolsa (máselen, dúnyanıń ózgergishligi, onıń qarama-qarsılıǵı tuwralı ideya), Gegeldiń dialektikası tiykarınan sol dáwirdiń ilimiy jetiskenliklerine súyendi hám teoriyalıq ideyalardıń minsiz sistemasın quraydı.
Gegel eń aldı menen dialektikanıń tiykarǵı túsiniklerin-túsinik apparatın qáliplestirdi. Ol usı búginliginde hám tabıslı háreket etiwde. Gegel dialektikasınıń tiykarǵı túsinikleri hám nızamlarınıń sisteması kóp túrli baylanıslar, ótiwler hám rawajlanıwdı process sıpatında sáwlelendirdi. Qullası, rawajlanıwdıń tiykarǵı nızamların: sapalıq hám sanlıq ózgerislerdiń bir-birine ótiw nızamın, qarama-qarsılıqlardıń birligi hám gúresi nızamın, biykarlaw nızamın formulirovkalaw Gegelge tiyisli. Gegel dialektikasınıń tiykarǵı principlerin dialektikalıq oylawdıń normaları sıpatında qáliplestirip dúzdi: qubılıslardıń universallıq baylanısınıń principi, qarama- qarsılıqlardıń birligi principi, dialektikalıq biykarlaw arqalı rawajlanıw principi. Taǵı bir márte atap ótemiz: Gegel dialektika boyınsha óz koncepciyasında úlken ilimiy hám tariyxıy materialdı ulıwmalastırdı. Bunda onıń filosofiyalıq izleniwleriniń bahalılıǵı kórinis tabadı. Gegel ruwxıy rawajlanıwdı jámiyetlik rawajlanıwdan bóleklep qoydı, sebebi ol tariyxtı, tábiyattı hám adamdı túsiniwde idealistlik poziciyada boldı.
K. Marks hám F. Engels dialektikanı hám materializmdi biriktirip dialektikalıq materializm teoriyasın dúzdi hám onı tábiyattı, biliw processin, jámiyetlik turmıs qubılısların túsiniwge tarqattı. Házirgi filosofiyada dialektika filosofiyalıq bilimniń zárúrli elementi sıpatında qatnasadı. Onıń ústine búginliginde filosofiyalıq oydıń kóp ǵana baǵdarlarınıń ne sebep dialektika ideyasın islep shıǵıp atırǵanlıǵı júdá qızıǵarlı másele. Gáp sonda, házirgi ilimiy, jámiyetlik praktika rawajlanıw problemasın sonshalıq dárejede aktuallastırdı, onı sezbew, biykarlaw tuwrı mániske qarsı júriw degen sóz. Sonıń ushın házirgi qálegen filosofiya rawajlanıw degen ne, ne sebep dúnya rawajlanadı degen sorawlarǵa juwap beriwge májbúr.
Filosofiyada dialektika ideyasın islep shıǵıw boyınsha bir qansha baǵdarlardı bólip kórsetiw múmkin. Olar: ekzistenciallıq dialektika. Adamıyzatlıq «Menniń» rawajlanıw nızamlıqların túsiniwge baǵdarlanǵan. Messianlıq dialektika. Ol óz táliymatınıń tiykarına praktika túsinigin qoyǵan hám pútkil dúnyanı sociologiya kategoriyaları poziciyasınan qaraydı. Negativlik dialektika (T. Adorno) Tiykarǵı ideyası: rawajlanıw - buzıw, hámmeni absolyut biykarlaw. Ol tábiyattanıw hám gumanitarlıq ilimler ramkasında rawajlanıw tuwralı anaw ya mınaw ideyalardı óz ishine aladı. Biologiyalıq izertlewler sferasında - bul Aleksanderdıń emerdjentlik dialektikası.
Dúnyanıń sapalı kóp túrliliginiń reallıǵı yamasa illyuzorlıǵı haqqında bunnan sońǵı pikirlewler sonday juwmaqqa keldi, «birinshi» sapalar sezim organlarınıń járdeminde qabıllanadı (Priborlardıń kómegi hám biykarlanbaydı). Bul mániste awırlıq, orın almasıwdıń tezligi, joqarılaǵandaǵı gedir-budırlıq, tegislık hám basqa da mexanikada esapqa alınatuǵın qásiyetler adamlar tárepinen sezimlik qabıllaw barısında seslerdi, túrlerdi hám basqa da ekinshi dep atalatuǵın qásiyetlerdi qabıllawdan subektivlikke iye emes. Basqasha aytqanda, adamlar denelik jaqtan (tek ǵana oysha, ruwhıy emes) onda qatnasatuǵın predmetlerdiń qıyın óz-ara qatnasına enisken. Olar zatlardıń qásiyetleri, sapaları tuwralı pikirlerin olardıń qalayınsha tájiriybede bolıwına baylanıslı aytadı. Kant bunı ózinshe zatlardıń xarakteristikasınan bóleklep, «qubılıslar» dep atadı. Moyınlaw kerek, zatlardıń barlıq qásiyetleri «obektiv dúnyanıń subektiv obrazları». Biraq adamday tájiriybesi ózine dúnya tuwralı obektiv bilimlerdiń ósiwiniń real múmkinshiliklerin, predmetlerdiń hár qıylı qásiyetlerin hám sapalı ózgesheliklerin jámleydi. Bunday múmkinshilik predmetler menen kóp túrli kontaktlar barısında támiyinlenedi. Biraq bul hár qashan ózgeshe sharayıtta, basqa tiykarda ámelge asadı. Iske, sonday-aq alǵan bilimlerdi praktikada tekseriw, olardıń toplanıwı adamlardıń kópshiliginiń kúsh ǵayratın jámlew hám kiredi. Sapa túsinigi predmetlerdiń úlken hám kishi toparlarınıń specifikaciyasın, ózgesheligin ańlatadı. Sapa tábiyat penen jámiyet, tiri hám tiri emes, qattı deneler, suyıqlıq hám gaz, ósimlik hám haywanlar dúnyası h.t.b. arasındaǵı sapalıq shegaralardı anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Sapalı shegaralardıń ornatılıwı minerallardı, ósimliklerdi, haywanlardı, texnikalıq dúzilislerdi, qásiyetlerdi, millet hám xalıqlardı klassifikaciyalawdıń tiykarında jatadı. Sonıń menen birge dúnyanıń sapalı kóp túrliligi toqtap qalǵan qubılıs emes. Ol hár qashan háreketsheń. Qubılıslar menen predmetlerdiń sapalı xarakteristikası ne menen belgilenedi. Bul sorawǵa juwap beriw ushın sapa túsinigi menen baylanıstırıw zárúr.