3-ámeliy. Filosofiya: onın` predmeti, mazmunı ha`m ja`miyettegi roli

3-ámeliy. Filosofiya: onın` predmeti, mazmunı ha`m ja`miyettegi roli.

Filosofiya so`zi Greksheden awdarg`anda danıshpanlıqtı su`yiw degendi an`latadı. Filosofiya termininin` o`zi filosofiyadan ha`m filosoflardan son`law payda boladı. Antiklik da`wirdegi filosofiya  tariyxshısı Diogen Laerckiydin` (b. e. sh. II-a`sirdin` bası III -a`sirdin` bası) aytıwınsha o`zin birinshi filosof dep atag`an a`yyemgi grek filosofı Pifagor dep atag`an bolıp tabıladı. Filosoflar kimler degen sorawg`a bılay dep juwap bergen edi:O`mir misli oyın ushın jıyıng`a megzes, birewler og`an jarısıwg`a, tag`ı birewler sawda islewge, en` baxıtlılıları sawda islewge, al en` baxıtlıları qarawg`a keledi, o`mirde tag`ı birewler qullarg`a uqsap, dan`qqa, tegin payda tu`siriwge ashko`z bolıp tuwılsa, filosoflar tek shınlıq izlewge keledi.  A`lbette bu`gingi ku`ni danıshpanlıqtı, og`an muxabbattı, shınlıqtı izlewdi tek filosofiyanın` monopoliyasına aynaldırıw natuwrı bolg`an bolar edi. Degen menen filosofiya degen ne degen sorawg`a juwap beriw filosofiya boyınsha arnawlı bilim alg`an diplomı bar adamlar ushın ha`m an`sat emes. Nenin` filosofiya emes ekenligin anıqlaw jen`il: Ma`selen, filosofiya DNKnın` strukturasın anıqlaw menen shug`ıllanbaydı, differenciallıq ten`lemelerdi sheshpeydi, jırtqısh haywanlar onın` izertlew obiekti emes h.t.b. Filosofiyanın` o`zin-o`zi anıqlaw ma`selesindegi naanıqlıq jan`asha da`wir filosofiyası ushın a`sirese xarakterli. Aqırı, sonshama filosofiyalıq mektepler, bag`darlar payda boldı. Burınları bunday bolg`an emes. Onın` u`stine a`yyemgi da`wir ya orta a`sir filosofları podxodlardın` ko`p tu`rliligine qaramastan filosofiyanın` predmetlik tarawının` belgili shegarasın usladı (ma`selen, filosofiya bolmıstın` birinshi baslaması tuwralı ilim).Al XX-a`sir filosofları «filosofiya ne?» degen sorawg`a juwaptı bergende, sonshelli bir-birinen ayırmashılıqqa, parıqqa iye, ga`p bir predmet tuwralı bolıp atırg`anına ha`m gu`manlanasan`.Filosofiyanın` predmetin anıqlawdag`ı albırawshılıq, adasıwshılıq tiplik da`rejede bolg`anı sonshelli da`rejede, Batıs filosoflarının` biri X.Mor filsofiyag`a baylanıslı situaciyanı bılay sıpatlaydı: «Filosofiya» so`zi arqalı biz neni tu`sinemiz, bunı anıqlaw ha`rqashan qıyın boladı, biraq XX a’sir  filosofiyanı anıqlawdın` qıyınlıg`ı sonshelli o`sti, olardı boldırmaw mu`mkin bolmay baratır. .shınında da filosofiyanın` definisiyası ju`da` ko`p. Ma`selen, T.Gobbs onı durıs pikirlewdin` ja`rdeminde biliwge erisiw dese, Gegel , «Predmetlerdi oysha qaraw», L.Feyerbax «bar na`rseni tanıp biliw» dep ken` ma`nisti na`zerde tuca, L.Vitgenshteyn «oylardın` logikalıq anıqlanıwı», V.Videlband ulıwma minnetli bahalıqlar tuwralı ilim» dep tar ma`niste qollanadı.A`dette, filosofiyanın` predmetlik tarawının` anaw ya mınaw anıqlaması ulıwma filosofiyanın` emes, al sa`ykes filosofiyalardın` o`zin-o`zi anıqlawı g`ana bola aldı. Durıs, filosoflardın` ko`pshiligi a`lbette o`z filosofiyasın haqıyqıy, shınlıqqa iye adekvat filosofiya dep esaplaydı. Biraq filosoflar ta`repinen beriletug`ın bul predmettin` anıqlamalarına bul anıqlamalardın` sol da`wirdin` jetekshi, belgilewshi problemaları menen baylanısın ko`riw mu`mkin. Bul problemalar, a`lbette paradigmal xarakterge ha`m filosofiyanı tu`sindiriwde belgili konkret-tariyxıylıqqa iye.Soraw payda boladı: Filosofiyanı anıqlaw ulıwma mu`mkin be degen. Bul sorawg`a juwap do`gereginde ha`m filosoflar bir-birinen ajıralıp turadı. Ma`selen, Gegeldin` (1770-1831) pikirinshe konkret filosofiyalar birg`ana qubılıstın`- jerju`zilik filosofiyanın` basqıshları, qa`liplesiw ha`m rawajlanıw momentleri. Basqa bir filosoflardın` pikirinshe tariyxıy- filosofiyalıq process-bul konkret filosofiyalardın` tariyxı, al filosofiyanın` tariyxı tutas ha`m rawajlanıwshı qubılıs sıpatında bolmaydı. Bunnan juwmaq: konkret filosofiyanın` predmetin, ma`selen, Aristoteldin` filosofiyasının` yamasa analitikalıq filosofiyanın` predmetin anıqlaw mu`mkin. Ulıwma filosofiyanın`predmeti anıqlanbaydı.Biraq qarapayım empiriyalıq faktqa su`yensek, mınanı an`laymız. O`zlerin filosoflarg`a kirgiziwshilerdin` qay qaysısı da o`zlerinin` filosofiya menen shug`ıllanıp atırg`anına gu`manlanbaydı. O`zinin` qarsılaslarına qanday yarlık taqsa ha`m olardın` da filosofiya menen shug`ıllanatug`ınlıg`ı biykarlanbaydı. Demek filosoflardın` shug`ıllanıp atırg`anında sonday bir na`rse bar, bul olardın` o`zlerin filosoflarmız dep atawg`a, jumısı-filosofiya ekenligine tolıq tiykar bar. Meyli olar filosofiyanı - pikirdin` logikalıq analizi desin, ya bolmıstın` birinshi baslaması haqqında ta`liymat desin, ya ma`lim ta`jiriybege kritikalıq bahalaw aq dey qoysın, ba`ribir aytılg`an ulıwmalıq tiykar bar. Solay eken, filosoflardı, olar Kanchılarg`a tiyisli me, ekzistencialistler me, ya pozitivistler me, ne birlestiredi degen sorawg`a juwap izlew kerek boladı. Bul sorawg`a juwap beriw ushın, demek “ Filosofiya degen ne? ” degen sorawg`a ha`m juwap beriw ushın filosofiyanın` sapalıq, tiykarg`ı belgilerin, ol atqaratug`ın funkcialardı ko`rsetiw za`ru`r.Filosofiyanın` tiykarg`ı belgilerinin` basında onın` du`nyag`a ko`z-qaraslıg`ı turadı. Qa`legen filosofiya adamnın` du`nyag`a anaw ya mınaw qatnasın bildirip, belgili du`nyag`a ko`z-qaras boladı. Basqasha aytqanda filosofiyanın` predmetlik oblastı “ Du`nya-adam ” sisteması.Du`nyag`a ko`zqaras - bul adamnın` o`zin qorshap turg`an du`nyag`a ha`m bul du`nyadag`ı adamnın` ornına baylanıslı ko`z-qaraslarının` jıyındısı. Du`nyag`a ko`z-qarastın` tiykarg`ı ma`selesi - bul Men menen (ya) Men emestin` (ne-ya) arasındag`ı baylanıs, demek subekt penen subektke baylanıslı sırtqı dúnyanın` qatnası.Qa`legen dúnyag`a ko`z qarastın` strukturasına bilimler, bahalaw, isenimler, diniy isenimler kiredi. Dúnyag`a ko`z-qaras ha`r tu`rli formada ku`ndelikli ifologiyalıq, diniy, ko`rkemlik ha`m ilimiy pikirlerde o`mir su`redi. Dúnyag`a ko`z-qaras individuallıq sananın` ha`m ja`miyetlik sananın` ha`m faktı bola aladı. Ma`selen, mifologiyalıq dúnyag`a ko`z-qaras tuwralı aytqanda, dúnya tuwralı konkret individtin` ko`z-qarasları emes, a`yyemgi da`wirdin` kollektivlik ko`z-qarasların na`zerde tutamız. Usı sebepli dúnyag`a ko`z-qaras individtin`, sociallıq topardın` (diniy, milliy, jasqa baylanıslı, jınısına, professionallıq o`zgesheliklerine h.t.b. baylanıslı), ma`mlekettin`, ja`miyettin` dúnyag`a ko`z-qarası boladı.Sonday-ak filosofiya bul teoriyalıq oylawdın` forması. Dúnyag`a ko`z-qarastın` ku`ndelikli, diniy-mifologiyalıq, ko`rkemlik tiplerine qarag`anda filosofiyalıq dúnyag`a ko`z-qaras teoriyalıq formada o`mir su`redi. Filosofiya sanalı tu`rde aldına belgili problemalardı qoyıp, olardı arnawlı engizilgen ha`m islenip shıg`ılg`an tu`sinikler (kategoriyalar) ha`m metodlardın` ja`rdeminde belgili principlerdin` tiykarında sheshedi.Filosofiya en` basta aq teoriyalıq xarakterge iye. Onın` u`stine ol ulıwma teoriyalıq oylawdın` tariyxıy jaqtan birinshi forması bolıp tabıladı.Filosofiya payda bolg`an da`wirden baslap aq ta`jiriybege (empiriyalıq bilimlerge, praktikalıq dag`dılarg`a, o`mirlik a`detleniwlerge ha`m da`stu`rlerge) zatlardı teoriyalıq qarawdı qarsı qoydı. Bul logikag`a ha`m da`lillewge, ku`ndelikli pikirlerge kritikalıq qatnasqa tiykarlanıp, oy juwmag`ının` ja`rdeminde qubılıslardın` teren` ma`nisin ashıwg`a qaratılg`an. Antik da`wir filosofları aq ta`jiriybe (jeke zatlar tuwralı bilim) ha`m ilim (ulıwmalıq sebep, baslama tuwralı bilim) arasın ajırattı. Birinshi baslama ha`m sebeplerdi biliwge antik da`wir filosofları dıqqat bo`ldi. Antikalıq filosofiya sıpatlaw menen tu`sindiriwdin` ayırmashılıg`ın anıq sanalı tu`rde tu`sindi. Ma`selen, a`yyemgi grek filosofı Aristotel mınaday dep jazdı: ta`jiriybege iyeler ne ekenligin bilediG`, ne sebep ekenligin, demek sebepti bilmeydiG`. (Aristotel. Sochineniya T. a`. s. 66).Dúnyanın` da`stu`riy diniy mifologiyalıq kartinası menen g`ana sheklenip qalg`an adamlardın` ko`pshiligi menen salıstırg`anda en` ertedegi filosoflar ha`r tu`rli ta`biyiy, sociallıq processlerdin` ha`m qubılıslardın` payda bolıw ha`m o`tiw nızamlıqların ha`m sebeplerin racionallıq da`rejede tu`siniwge ha`m ta`sindiriwge umtıldı. Filosoflardın` na`zerine ilingen ha`mme na`rse - ku`n, ay, juldızlar, aspan jaqtırtqıshlarının` tutılıwı, jıldın` waqtının` almasıwı, muzıkalıq instrumentlerdin` qurılıs, haywanlardın` ha`m adamlardın` kelip shıg`ıwı, da’ryalardın` tasıwı, ma`mlekettin` siyasiy du`zilisi h.t.b. - bulardın` barlıg`ı filosofiyanın` (teoriyalıq oylawdın`) predmeti boldı. Sonın` ushın ha`m Gegel filosofiyanı bılay minezleydiFilosofiya teoriyalıq dúnyag`a ko`z-qaras bolg`anlıqtan logikalıq sistemalasqan dúnyag`a ko`z-qaras boladı. Basqasha aytqanda, ol dúnyag`a, adamg`a ko`z-qaraslardın` a`piwayı jıyındısı emes, al racionallıq-logikalıq usıl menen qurılg`an kategoriyalardın` sisteması.Sonday-aq filosofiya teoriyalastırıwdın` en` joqarg`ı, shekli usılı. Bul mınalardan ko`rinedi. Birinshiden, filosofiyanın` predmetinin` o`zinin` ken`ligi menen baylanıslı. Bilimlerdin` birde-bir tarawı, ya bolmıstın` sferası filosofiyanın` predmetlik oblastına baylanıslı aspektlerge iye emes. Sonın` ushın ha`m ta`biyattanıwdın`, siyasattın`, huqıqtın` h.t.b filosofiyalıq problemaları tuwralı aytamız.Ekinshiden, ha`r tu`rli qubılıslar ha`m processler filosofiyada ju`da` joqarı ulıwma da`rejedegi sıpatlawg`a ha`m tu`sindiriwge iye. Filosofiyanı ha`mme na`rse emes, al en` aldı menen ulıwmalıq, universallıq qızıqtıradı.U`shinshiden, filosofiya bir na`rseni izertlep qoymaydı, sonın` menen birge bunı izertlewdin` sha`riyatların, jolın filosofiyanın` predmeti ete aladı. Filosofiya biliwdin` ha`m praktikanın` universallıq principlerin izertley otırıp, g`alaba metod ha`m metodologiyada bola aladı.Adamzat balası o`zinin` praktikalıq ha`m biliwlik iskerliginde qanday jollar, priemlar, usıllar arqalı anaw ya mınaw na`tiyjege erise alatug`ınlıg`ı tuwralı oylanbawı mu`mkin emes edi. Aqırı, adamzat iskerliginin` o`zi-aq maqsetke muwapıqlıg`ı menen universallıq belgini-metodikalıqtı talap etedi. Basqasha aytqanda, adamzat o`mirinde ha`r tu`rli wazıypalardı (ku`ndelikli, teoriyalıq, pedagogikalıq, texnikalıq ha`m basqalar) sheshiw ushın qollanatug`ın ulıwmalastırılg`an priemlar, usıllar ha`m principlerdin` jıyındısı metodlar boladı.A`dette a`debiyatta jeke ilimiy, ulıwma a`meliy ha`m g`alaba metodlar dep bo`liw bar. Son`g`ısına filosofiyanı, filosofiyalıq metodtı kirgizedi. Ne sebep filosofiyanı g`alaba metod dep minezleymiz.Birinshiden, jeke ilimiy ha`m ulıwma ilimiy metodlar menen tikkeley ilimge qatnaslı bolsa, filosofiya o`zinin` metodologiyalıq ta`sirin iskusstvog`a ha`m siyasatqa h.t.b. tiygizedi.Ekinshiden, filosofiyalıq metodlar praktikalıq metodlardan ha`m biliwdin` metodlarınan adamnın` ha`m praktikalıq iskerligin ha`m biliw iskerliginde o`z ishine aladı.Filosofiya tek metod emes, metodologiya da boladı. Demek ol biliw ha`m praktikalıq iskerlikti sho`lkemlestiriw ha`m qurıwdın` principlerinin` ha`m usıllarının` sisteması ha`m usı sistema tuwralı ta`limat boladı.

Bolmıstın` qarama-qarsısı bolmaslıq dedik. Eger bolmıs degende bir na`rseni, onın` barlıg`ın tu`sinsek, bolmaslıq arqalı hesh na`rse (nichto), joqlıq tu`sindiriledi. Gegelde heshna`rse (nichto) absolyut (taza) bolmıs dep ataladı ha`m tastıyıqlawınsha bir na`rse (nechto) joqtan, heshna`rseden (nichto) payda boladı.

TAJIMURATOV QURALBAY MATEMATIKA HÁM INFORMATIKA 1-V TOPAR SÍRTQÍ