Tema: Jamiyet, insan ha’m ruwxiyliq: materilalliq ha’m ruwxiy turmis uyg’inlig’i reje: Ruwxiylitı ha’m insan. Ruwxiylinıń tiykarǵı baǵdarları, funkciyalari. Ruwxiylida milliylik hám ulıwma insanıylıq. Dúnyaqaras jáne onıń tarihiy formaları

Tema: Jamiyet, insan ha’m ruwxiyliq: materilalliq ha’m ruwxiy turmis uyg’inlig’i
REJE:
1. Ruwxiylitı ha’m insan.
2. Ruwxiylinıń tiykarǵı baǵdarları, funkciyalari.
3. Ruwxiylida milliylik hám ulıwma insanıylıq. Dúnyaqaras jáne onıń tarihiy formaları.
4. Ǵárezsizlik hám jańasha ruwxiylilıq dúnyaqarasti qáliplestiriw.


Kirisiw:
Ruwxiyli insaniyat tarihidagi eń áyyemgi ılımlardan bolıp tabıladı. Ruwxiylilıq muloqaza júrgiziw, pikirlew insan tábiyaatına has, sonday eken, onıń ózi sıyaqlı áyyemgi bolıp tabıladı. Ol álem jáne onıń jasawı, rawajlanıwı hám rawajlanıwı, qayot hám insan, ómirdiń moqiyati, bolmıs hám joqlıq sıyaqlı kóplegen máseleler haqqında tartıs júrgizetuǵın fan bolıp tabıladı.
Ruwxiyli áyyemgi grek tilinen alınǵan bolıp «donishmandlikni súyiw» ( «filo» súyemen, «sofiya» donolik) degen mánisti ańlatadı. áyyemgi Grekistonda «Ruwxiyli» terminin daslep, matematika páni arqalı bárshemizge málim, ullı oqımıslı Pifagor isletgen. Evropa mádeniyatına bolsa, ol ullı grek filosofi Aflotun dóretpeleri arqalı kirip kelgen. áyyemgi zamanlarda filosof degende, ko'pdan-kóp ılım saǵaların iyelegen, ustaz hám muǵallım retinde shuqrat tapqan oqımıslı hám oyshıl kisiler tushunilgan.
Ruwxiyli, áwele, arnawlı bir ilimiy bilimler sisteması bolıp tabıladı. Ol, bir tárepden, insannıń haqıyqatlıqtı aqıl jardeminde aqıl etiwi, ekinshi tárepden, sananıń ańız hám ráwiyatlar tiykarındaǵı sırtqı kórinislerden úzil-kesil ajırasıw procesi nátiyjesi bolıp tabıladı. Eń áhmiyetlisi, ruwxiyli kúndelik turmısda ushırasıp turatuǵın eskilik tásirleri, bid'at hám sheklenishlarga muholif bolǵan erkin pikirlik bolıp tabıladı. Ruwxiyli áyne áne sonday jańa Dúnyaqarasning qáliplesiwi ushın tiykar bolǵan.
«Ruwxiyli» termini «ruwxiylining» SHarq social oylawındaǵı forması bolıp tabıladı. Ádetde ol túsinik retinde tar hám keń mánislerde qollanıladı. Keń mániste onı áyyemgi- áyyemgi ruwxiylida «donishmandlikni súyiw» dep tushinilgan. Ayırım filosoflar hám ruwxiylilıq aǵıslar, mısalı ingliz filosofi T. Gobbs onı «to'qri pikirlew arqalı biliwge erisiw», « nemis filosofi Hegel «umuman predmetlerge pikiriy jantasıw», Feyerbah «bor zattı biliw», pragmatizm táliymatı wákilleri bolsa, «foydali zatlardı biliw procesi» dep aytgan. «Ruwxiyli» túsinigi tar mániste mádeniyat, kórkem óner, intellektual yamasa sezimiy biliw usılı, quralı
formasında tariyplanadi. hár bir ruwxiylilıq ideya, ideologiya, bilimler sisteması tiykarınan óz dáwiri qásiyetlerin sáwlelendirgen. Olar zaman sezimi hám ruwxıylıqın ózinde sáwlelengenlestirgen, dáwir máselelerin qal etıwde qol kelgen. Sol sebepli Aflotun, Forobiy, hám Beruniyler dóretpe hám táliymatlarında olar jasap ótken dáwir ideyaları sawlelengen.
Sol sebepli qam ullı ruwxiylilıq táliymatlardı, bir tárepden, materiallıq intellektuallıq rawajlanıw nátiyjesi, ekinshi tárepden, túpkilikli social ózgerisler taqazosi deyiw múmkin. Ruwxiyli adamlarǵa álem to'qrisida yahlit oyda sawlelendiriw beredi, basqa pánler bolsa, onıń ayırım jiqatlarini úyrenedi. Mısalı, ósimlik hám haywanot dúnyasın, túrlerdiń kelip shıǵıwı ózgeriwi hám rawajlanıwlasıp barıwı sıyaqlı máselelerdi úyrenedi. Sonlıqtan, biolog hár qanday rawajlanıw procesi menen emes, bálki tek janlı dene degi rawajlanıw procesi menen qızıǵadı. Ulıwma, rawajlanıw procesiniń ózi ne, onıń moqiyati qandayq Máseleniń naǵız ózi tahlitda qoyılıwı ilimiy mashqalalardi ruwxiylilıq máselege aylantıradı. Yaǵnıy nátiyjede arnawlı bir tema ápiwayı ılım soqasidagi jónelisten ruwxiylilıq mashqala tusini aladı.
Ruwxiyli pániniń máseleleri. Óz qásiyetlerine kóre, ázeliy hám o'tkinchi bolıwı múmkin. Ázeliy máseleler insaniyat payda bolǵan dáwirdeyoq payda bolǵan bolıp, tokı adamzat ámeldegi eken yashayveradi. Sebebi insaniyat rawajlanıwınıń hár bir basqıshında bul máseleler tazadan kún rejimine qóyılaveradi. Olardı úyreniw processinde ılım- pán taraqqiy etip baradı.
Álem hám adam munasábetleri, dúnyanıń bar ekenligi, bolmıstıń voqeligi, odaǵı óz-ara baylanıslılıq hám taraqqiy etiw, insaniyat qayotidagi ádalat hám qaqikat, yahshilik hám jamanlıq, urıw hám tınıshlıq, ómirdiń mazmunı, hám basqa ko'pdan-kóp máseleler ruwxiyli hám ruwxiylilıq bilim saǵalarınıń ázeliy máseleleri taypasına kiredi. Ruwxiylida álemdiń tiykarında ne jatadı, onı voqe etip turǵan zattıń moqiyati neden ibarat, degen máseleler uzaq tarihga iye. áyyemgi Grekiston hám Rimde bul másele «Substanciya» túsinigi jáne onıń mazmunın qanday tushunilishiga harab ózine has kórsetilgen. Substanciya degende álem hám dúnyadaǵı zatlardıń moqiyati to'qrisidagi pikir tushinilgan. Pifagor qamma zat sanlardan shólkemlesken degen bolsa, Aflotun substanciya ideyalar degen, Demoqrit bolsa, álemdiń tiykarında atomlar jatadı dep túsintirgen. Bul máselelerdi qaysı tárzde qal etiliwine harab parıq etetuǵın ruwxiylilıq aǵıs hám jónelisler qam bar. Mısalı, álemdiń tiykarında ne jatadı, onıń moqiyati neden ibarat degen máselede monizm, dualizm, plyuralizm, materializm, idealizm sıyaqlı ruwxiylilıq harashlar qáliplesken.
Ruwxiylida dúnyanı ańǵarıw, onıń ulıwma nizamlıqların biliw menen boqliq máseleler qam zárúrli bolıp tabıladı. Bul máseleler menen ruwxiylinıń gnoseologiya (gnosis- biliw, logos- táliymat ) degen saǵası shuqullanadi. Dúnyanı biliw múmkin dep esaplaytuǵın filosoflardı gnostiklar: álemdi biliw múmkin emes, bilimlerimiz to'qri hám anıq qaqikat dárejesine kóterile almaydı deguvchilarni- agnostiklar dep júritiledi.
Dunyadaǵı ózgeris, rawajlanıw, ulıwma baylanıslılıq hám rawajlanıwdıń qaysı tárzde ámelge asıwı, qanday júz bolıwı sıyaqlı máseleler qam ruwxiylinıń ázeliy máseleleri qatarına kiredi. Ruwxiylida áne sol temalarǵa munasábet hám olar menen boqliq mashqalalardi qal etiwge harab parıq etetuǵın bir neshe táliymat, harash, usıl hám metodlar bar. Dialektika, metafizika, sofistika, eklektika, dogmatika sıyaqlılar usılar gápinen bolıp tabıladı.
Ruwxiylinıń ulıwmadunyalıq pán ekenligi onıń tartıs temaları hám tiykarǵı máselelerin belgilep beredi. Usı mánisten alıp qaraǵanda adam hám álem, olardıń baslanıwsı hám intihosi, qayoti hám óz-ara munasábetleri, insan oylawı, tábiyaat hám jámiyet rawajlanıwınıń ulıwma nizamlıqları ruwxiyli ushın ázeliy máseleler bolıp tabıladı. Ruwxiyli jańa ideyalardıń tuqilishiga múmkinshilik beredi. qayot, social tájiriybe menen ajıralmas boqliq qolda rawajlanadı. hár bir tarihiy dáwir, onıń aldına jańa másele hám máseleler qóyadı. Mısalı, qozirgi dáwirde ǵárezsizlik ideologiyası ruwxiylilıq tiykarların izoqlash zárúrshiligi usınıń menen belgilenedi.
2- másele; Áwele, pán ne degen sorawǵa juwap bersak. Arnawlı bir soqaga tiyisli ilimiy bilimler sisteması pán dep ataladı. Hilma-hil pánler bar. Tábiy, social, anıq, tehnika pánleri saǵalarına bólinedi. Tarih, ruwxiyli, ádebiyatshanoslik, filologiya sıyaqlı jámiyet hám insandı úyretiwshi, olardı túrli saǵaların qamtıp alıwshı sociallıq pánler qisoblanadi. Fizika, himiya,
bialogiya, matematika bilim saǵaları bolsa tábiy pánler soqasiga tiyisli. Biz qozirgi temayimizda, tiykarınan, ruwxiylilıq pánler sisteması ne, bul sistema qanday qáliplesken degen máselelerge to'htaymiz. Insannıń óz eqtiyojlarini qandırıwǵa bolǵan umtılıwı ozaldan onıń dúnyanı biliwge háreketin júzege keltiredi. Jámiyet rawajlanıwı ósip barıwı menen adamlardıń bilim sheńberi keńeyip, oylawı rawajlanıp barǵan. Basqasha aytqanda, bilimler sisteması insaniyat rawajlanıwın háreketlendiriwshi meqanizmga aynalǵan. Eramızǵa shekemgi vII - II ásirlerde Grekiston hám Rimde pán hám mádeniyat taraqqiy etkenin yahshi bilamiz, álbette. Sol dáwirlerde barlıq bilimler ruwxiyli páni sheńberinde rawajlanıp kelgen edi. Áne sol dáwirdiń ortalarına kelip “Ritorika” hám “Politika” sıyaqlı pánler ruwxiylidan ajralıp shıqtı. Keyinirek ruwxiyli tarqibidan matematika, fizika sıyaqlı anıq pánlerdiń ajırasıw procesi baslandı. Social hám anıq pánler sisteması qáliplesti, birpara áyyemgi anıq pánlerdiń ózi qam arnawlı bir saǵalarǵa bolınıp ketti.
Insandı biliw procesi rawajlanıwlasıp barǵan sayın ǵárezsiz pánler sisteması qam qálipleseveradi. Jámiyet rawajlandiriwdiń arnawlı bir basqıshına kelip mifologik, diniy harashlar álemdi biliw talaplarına juwap bere almay qaldı. Ruwxiylidan pánlerdiń ajralıp shıǵıwı onıń jarlılashuvini emes, bálki rawajlanıw qususiyatlarini kórsetiwshi belgine aylandı. Rawajlanıw processinde ruwxiylidan tabiyatshunoslik pánleri menen birge psihologiya, etika, estetika sıyaqlı sociallıq pánler qam ajralıp shıqtı. Keyinirek mádeniyat, qádiriyatlar hám huqıq sıyaqlı saǵalardı úyrenetuǵın aloqida baǵdarları qam payda boldı.
Ruwxiylilıq jónelisler, izertlew júrgizetuǵın soqasiga kóre ózine has bolıp, túpkiliklileri quydagilar bolıp tabıladı:
Ontologiya- álem, insan hám jámiettiiń ob'ektiv universal moqiyati to'qrisidagi ruwxiylilıq táliymat bolıp tabıladı.
Gnoseologiya- biliw ruwxiylisı bolıp, álemdi ańǵarıw, biliw uzillari, forması hám múmkinshilikleri to'qrisidagi táliymat bolıp tabıladı.
Hákisiologiya- qádiriyatshunoslik yamasa qádiriyatlar to'qrisidagi ruwxiylilıq táliymat.
Praqsiologiya-insannıń predmeti-ózgeriwshen, ámeliy iskerlik to'qrisidagi ruwxiylilıq ta'linot.
Metodologiya- biliw hám ózgeriwshen iskerlik uzillari to'qrisidagi táliymat.
Logika- oylaw formaları, nizamlıqları haqqındaǵı táliymat.
Etika- aqloq ruwxiylisı, insaniyattıń aqloqiy principlerı, talap, tártip qaǵıydaları to'qrisidagi pán.
Estetika- nafosat ruwxiylisı. Gózzallıqtıń ornı nızam qaǵıydaları to'qrisidagi harashlar kompleksi.
Bunnan tashhari, insan ruwxiylisı, social ruwxiyli, tábiyaat ruwxiylisı, mádeniyat ruwxiylisı, kórkem óner ruwxiylisı, ideologiya ruwxiylisı (ideologiya), dinge sıyınıw ruwxiylisı (teologiya), siyasat ruwxiylisı (politologiya), ququq ruwxiylisı, tehnika ruwxiylisı sıyaqlı saǵalar qam barki, olar bir sóz menen social -ruwxiylilıq pánler sisteması dep ataladı.
Ruwxiylilıq pánler sistemasında ruwxiyli tarihi bilimdiń zárúrli tarmaǵı qisoblanadi. Bunda evolyuciyalıq rawajlanıw principi tiykarında ruwxiylilıq sistemalar ortasındaǵı tarihiy ızshılıqqa tayanadi.
hár bir ruwxiylilıq bilim baǵdarı jámiyet rawajlanıwda ózine has determenant (sebep) wazıypasın atqaradı.
Sonı da aytıw kerek, hár qanday ruwxiylilıq bilim, daslep ideya formasında qáliplesedi. Ruwxiylilıq ideya insaniyat aldında turǵan arnawlı bir mashqalanı ańǵarıw jáne onı qal qılıw maqseti, usıl hám qurallardıń ańlatpası bolıp tabıladı.
Ruwxiylinıń sociallıq pánler sistemasındaǵı ornı hám aqamiyati onıń Dúnyaqarasini qáliplestiriw, stilistik gnoseologik, evristik, pedogogik- didaktik, progseologik wazıypaları (funkciyalari) menen belgilenedi.
Ruwxiyli pán retinde Dúnyaqarasni qáliplestiriw boyınsha birinshiden insan harashlarining qáliplesiw múmkinshilikleri, uzil hám quralların, olardıń kúndelik ań dárejesinden teoriyalıq ideyalar dárejesine kóteriliw procesi, mifologik Dúnyaqarasidan ayırmashılıqların, ekinshiden, milliy Dúnyaqarasini qáliplestiriwdegi túrli pán baǵdarların arnawlı bir wazıypaların, olardı bir-biri menen ideologik qamkorlik qılıw hám uyqunlashuv principin anıqlawda
kórinetuǵın boladı. ruwxiylinıń stilistik wazıypası onıń basqa pánler ushın biliwdiń uzil hám quralların anıqlaw metodologik járdem beriwi bolıp tabıladı.
Onıń gnoseologik wazıypası bolmıstı biliw ushın ulıwma metodlar sistemasın jaratıw menen boqliq. Gnoseologik funkciyasi ań hám dúnyanı biliw máselesine baqishlangan lekciyalarımızda talay tolıq maǵlıwmatlar beriw názerde tutılǵan.
Ruwxiylinıń evristik funkciyasi (“evrika” grekshe sóz bolıp, jańalıq ashıw, degen mánisti ańlatadı.) gnoseologik wazıypası menen boqliq bolıp, tábiyaat, jámiyet hám insan oylawı rawajlanıwınıń ulıwma jańa nizamlıqların jańalıq ashıwdı háreketleydi. Usınıń menen birge bul funkciyaga ózin ózi ańǵarıwı, milliy ózlikti ańǵarıwdı qam kirgiziw maqsetke muwapıq. Zero, insan hám millettiń ózlikti ańǵarıwı óz tarihining shın qırların hám keleshek kelesheklerin jańalıq ashıw menen belgilenedi.
Ruwxiyli tárbiyalıq wazıypanı atqaradı. Insannıń ruwxıy bárkámallıqqa etiwishda ruwxiylinıń ornı hám aqamiyati úlken bolıp tabıladı. Soniń menen birge, “Aqloq ruwxiylisı” kiside joqarı aqloqiy normalar -patriotlıq, meqnatsevarlik, ideologiklik, ıqtıqat, sociallıq-siyasiy aktivlik hám juwapkershiligi qis etiw tuyqularini tárbiyalaydı.
“ququq ruwxiylisı” ququqiy sananı, ququqiy mádeniyattı, social qadaǵalawdı basqa ququqiy uzil hám qurallardı teoriyalıq -ámeliy jiqatlaridan islep shıǵadı.
Ruwxiylinıń proksiologik funkciyasi ruwxiylilıq ideya hám teoriyalerdiń social qayotga ámeliy qollanıw etiwi menen izoqlanadi.
Keltirilgen funkciyalarni óz-ara ishki boqliqligi ruwxiylinıń ortaq umumnazariy hám stilistik aqamiyatini belgilep beredi.
3 -másele. Ruwxiylida milliy hám ulıwma insanıylıq principi. Dúnyaqaras túsinigi.
Ruwxiyli ulıwma insanıylıq pán retinde adamzatqa tiyisli ulıwma mashqalalardi óz ishine aladı.. Ekenin aytıw kerek, álem hám adam munasábetleri, jámiyet hám tábiyaattı asıraw, ómirdi mazmunli otırǵızıw, yahshilik hám jamanlıq sıyaqlı qádiriyatlar menen boqliq máselelerdiń barlıǵı insaniyat ushın ulıwma. Biraq ruwxiylida arnawlı bir milliy qásiyet, maqset hám umtılıwlar qam óz ańlatpasın tabadı. Ulıwma insanıylıq pán bolǵan ruwxiylida milliyliktiń sawleleniwine tiykar boladı.
watanımız ǵárezsizlika eriskeninen keyin milliy ruwxiylinı qáliplestiriw ushın múmkinshilikler ashıldı. Búgin Ullı babalarımız kámal tamaqtasın qoyǵan ózbek milliy ruwxiylisın rawajlandırıwdıń ob'ektiv hám sub'ektiv shárt-shárayatları bar. Buǵan baylanıslı Prezidentimiz Islam Karimov dóretpelerinde ózbek ruwxiylisınıń rawajlanıw nızamları ashıp berilgen. Prezidentimiz ruwxiyli aldındaǵı búgingi mashqalalardıń moqiyati, olardı qal qılıw jollarına aloqida itibar berip atır.
Usınıń menen birge, búgingi ózbek ruwxiylisınıń rawajlanıwın támiyinlewde tómendegi jiqatlar aloqida orın tutadı.:
-halqimizning óz milliy dástúrlerinege sadıqlıǵı ;
- mámleketimizdiń ullı keleshegine isenimi;
- múqaddes qádiriyatlarimizga isenim- ıqtıqatı ;
-miynetsevarligi, intellektuallıq saloqiyati hám basqalar
Dúnyaqaras. hár bir kisiniń dúnyaǵa salıstırǵanda óz harashi, ózi hám ózgeler qayot hám álem to'qrisidagi qıyalları, hulosalari boladı. Usı mánisten alıp qaraǵanda, Dúnyaqaras insannıń dógerek átirapın turpayıhab turǵan haqıyqatlıq to'qrisidagi, álemdiń moqiyati, dúzilisi, óziniń odaǵı ornı haqqındaǵı harashlar, qıyallar, bilimler sisteması bolıp tabıladı. Dúnyaqaras álemdi eń ulıwma tárzde oyda sawlelendiriw, aqıl etiw hám biliw bolıp tabıladı.
Dúnyaqarasning bir kisige yamasa aloqida shahsga has forması individual Dúnyaqaras dep ataladı. Guruq, partiya, millet yamasa pútkil jámiyetke has Dúnyaqaraslar kompleksi bolsa, social Dúnyaqaras dep júritiledi.
Dúnyaqaras arnawlı bir dáwirde qáliplesedi. Usı mánisten alıp qaraǵanda hár qanday Dúnyaqaras social -tarihiy moqiyatga iye bolıp, adamlardıń omiri, ámeliy iskerligi, qayoti, tábiyaatqa tásiri hám meqnati processinde payda boladı. Dúnyaqaras jámiyet rawajlanıwına uyqas túrde uyań aste rawajlanıwlasıp barǵan.
Dúnyaqaras túsinigi ózlikti ańǵarıw, patriotlıq, milliy qurur, tarihiy yad, ruwxıy bárkámallıq sıyaqlı tuyqu hám túsinikler menen boqliq qolda qáliplesedi.
Ruwxiylilıq Dúnyaqarasning tarihiy formaları insaniyat rawajlanıwınıń nızamlı nátiyjesi bolıp, jámiyet rawajlanıwınıń ruwxıy kriteryası retinde kórinetuǵın bolǵan. Rawajlanıwdıń dáslepki basqıshlarında adamlardıń tábiyaatqa, qayotga bolǵan munasábetleri túrli ráwiyat hám ańızlarda kórsetilgen. Olar nátiyjede mifologik Dúnyaqarasni qáliplestirgen.
Diniy harashlar. Arnawlı bir Dúnyaqaras tarqibida diniy-ilohiy harashlar ózine has aqamiyat kásip etedi. Olar insannıń ilohga bolǵan ıqtıqatı menen boqliq bolıp, vududga keliwine kóre, basqa Dúnyaqaras sıyaqlı arnawlı bir tiykarlarǵa iye. Bul Dúnyaqaras formasın insan kewilindegi tómendegi jaǵdaylar belgileydi:
- emocional- ruqiy jaǵdaylar ;
- iyman - ıqtıqat ;
- iyman - ıqtıqattıń hatti-háreketlerde ańlatpa etiliwi.
Bular usı waqıtta diniy Dúnyaqarasning tiykarǵı principlerıni qam quraydı.
Diniy Dúnyaqarasni teologiya dep atalatuǵın ruwxiylilıq pán úyrenedi.
Ruwxiylilıq Dúnyaqaras quramalı dúzılıwǵa iye. Ol arnawlı bir bilimler, keleshekke haratilgan ideya hám maqsetler, tábiy jáne social pán jetiskenlikleri, diniy qıyallar, qádiriyatlar, isenim, ıqtıqat, pikir, sezim sıyaqlı tarqibiy bólimlerden ibarat. Bulardıń ishinde ıqtıqat zárúrli aqamiyat kásip etedi. Ol insannıń sezimi, shıdamlılıǵı hám iskerligin belgileydi, olardı boshharadi, shahsni omilqorlikka, nátiyjeli iskerlikke odaydı.
Ruwxiyli ozal-ozaldan Dúnyaqaras bolǵan. Sebebi, onıń ózi qayot ne ushın berilgen, ómirdi mazmunli otırǵızıwdıń qanday jolları bar, degen sorawlarǵa juwap tabıw zárúrshiligi sebepli payda bolǵan. Ruwxiylilıq Dúnyaqaras óziniń teoriyalıq tiykarlanǵanı hám puhta islengeni menen ajralıp turadı. Usı mánisten alıp qaraǵanda, ol basqa pán yamasa iskerlik saǵası ushın ulıwma usıl wazıypasın qam atqaradı.
Ruwxiylilıq Dúnyaqaras, moqiyat-mazmunına kóre, ruwxıy iskerlik bolǵanı sebepli, ol bolmısqa bolǵan sanasın, insaniy munasábettiń arnawlı bir baǵdarların payda etken. Bunı sistema formasında anıqlama beretuǵın bolsaq, tómendegishe kórinis kásip etedi:
1. Aqloqiy. 4. Siyasiy
2. Diniy. 5. Ekologiyalıq.
3. Huqıqıy. 6. Estetik.
Ruwxiylilıq Dúnyaqarasning tiykarǵı baǵdarları. Ruwxiylilıq Dúnyaqaras quramında tómendegi principler kórinetuǵın boladı ;
-túrli Dúnyaqaras formalarınıń óz-ara baylanıslılıǵı kusheytip atır.
-arnawlı bir Dúnyaqaras qáliplesiw hám rawajlanıw processinde insanǵa munasábettiń aqamiyati artıp barıp atır ;
-milliy Dúnyaqaras ulıwma insanıylıq Dúnyaqaras forması jáne onıń tarqibiy bólegi retinde júzege kelgen.
Ruwxiylilıq Dúnyaqarasning bul ulıwma principlerı hár qanday konkret Dúnyaqaras formaları ushın stilistik tiykar bolıp hizmat etedi.
Usınıń menen birge, onıń taǵı tómendegi principlerı qam bar.
- ilimiylik; - maqsetlilik;
- tarihiylik; - ideologiklik;
- logikalıq ; - teoriya hám ámeliyattıń birligi.
- universallıq ;
Ruwxiylilıq Dúnyaqarasning wazıypaları. Ruwxiylilıq Dúnyaqarasning atap ótilgen principlerı, onıń wazıypaların belgilep beredi. Bul wazıypalar tómendegiler bolıp tabıladı:
- Baqolash;
- Boshharish;
- Baqlaw ;
- Birlestiriw
- Tárbiyalıq.
Házirgi kúnde jámiyetimizde ǵárezsizlik ideyalarına tiykarlanatuǵın jańa Dúnyaqarasni qáliplestiriw tiykarǵı wazıypa bolıp turıptı. Zero insan Dúnyaqarasini, onıń tiykarǵı principlerıni ózgertirmesten, jańa jámiyeti kóriw qıyın. Bul procesiń nizamlıqları hám ózine has qásiyetleri Prezident Islam Karimovning «Janbaz» gazetasi muhbiri sorawlarına bergen «halqimizning mustaqkam shıdamlılıǵıge isenemen» temasındaǵı juwaplarında tiykarlab berilgen.
4-másele. Ǵárezsizlik talapları dárejesinde ruwxiylilıq oylawdı jańalaw wazıypaların orınlaw oǵada quramalı bolıp, tómendegi bir qatar mashqalalardi qal qılıwdı taqazo etpekte:
- totalitar basqarma ideologiyasınıń social, ruwxıy hám ruwxiylilıq saǵalar daǵı tásirlerin saplastırıw ;
- kisiler sana-sezimine jáne turmıs formasından burınǵı basqarıw princpına has qayriinsoniy principlerdi siqib chiharish;
- Ózbekstan ruwxiylisında Jáhán ruwxiylilıq tafako'ri jetiskenliklerinen keńlew paydalanıw ;
- bazar munasábetlerine basqıshma - basqısh ótiw processinde tekǵana ápiwayı fuharo, bálki oqımıslı adam hám ruwxiyli mutahassislarining sanasında qamon saqlanıp kiyatırǵan biyparqlıq hám boysınıwshılıq sıyaqlı keyiplerge barqam beriw;
- ruwxıy miyraslarimizni qayta qayta tiklew hám dóretiwshilik rawajlandırıw processinde ullı babalarımız ruwxiylilıq miyrasların jáne de keń hám tereńrek úyreniw.
- Ǵárezsizlik talaplarına uyqas keliwshi soqlom ideyalı ruwxıy bárkámal áwladtı tárbiyalaw zárúrshiligine uyqas izertlewler aparıw, olar tiykarında tálim - tárbiyanıń nátiyjeli uzil hám múmkinshiliklerin ızlep tabıw hám basqalar.
Áne sol máselelerdi uyqun qolda qal qılıw ruwxiylilıq Dúnyaqarasimizni
jańalawǵa járdem beredi.
Ruwxiylilıq sananıń jańalanıwı serqirra process. Ol keń social mazmunga iye bolıp, jámiyet ruwxıy qayoti, ideologiyası, mádeniyatı hám tálimi sistemasındaǵı jańalanıw, adamlardıń ruqiy poklanishi, burınǵı Birlespeden qalǵan háremlik keyipinen qalos bolıw procesiniń tárbiyaiy bólegi bolıp tabıladı.
Ruwxiylilıq Dúnyaqaras ózgeriwiniń zárúrli jiqatlari tómendegilerde kórinetuǵın boladı :
Birinshiden, ruwxiylilıq Dúnyaqarasning jańalanıwı social process bolıp tabıladı. Yaǵnıy ol, áwele, rawajlanıwdıń bir basqıshından ekinshisine ótip atırǵan mámleket degi social munasábetlerdegi úzliksiz ózgeriwdiń tarqibiy bólegi bolıp tabıladı. Ol ózinde social processlerdiń barlıq tiykarǵı qásiyetlerin sáwlelendiredi.
Ekinshiden, ǵárezsizlika erisken jáne onı mustaqkamlashga háreket qılıp atırǵan mámleketimiz ushın bul tarihiy zárúrat bolıp tabıladı.
Prezidentimizning tómendegi pikirleri nig'oyatda zárúrli bolıp tabıladı “Biziń tushunimizcha, qatıp qalǵan eski isenimlerden waz keshiw óz tarihiy ótken zamanımızdan waz keshiw degeni emes. Bul- bir jaǵalı hám tar pikirden waz keshiw bolıp esaplanadı” Áyne bir yoqlamalikdan qutilgan keń qamtılǵan Dúnyaqaras tiykarında búgingi jańalanishni to'qri ańǵarıw múmkin.
Ǵárezsizlik jıllarda ruwxiylinıń jańalanıwı ushın zárúr tiykarlar qáliplesedi.
Materiallıq -ekonomikalıq tiykarlar.
Sociallıq-siyasiy tiykarlar.
Ruwxıy tiykarları ruwxiylinıń jańalanishdan nig'oyatda zárúrli aqamiyat kásip etedi.
Ruwxiylilıq oylaw jańalanishning mámleketimiz qayotida júz berip atırǵan túpkilikli ózgerisler menen bekkem boqliqligini tómendegi máselelerdi ruwxiylilıq taqlil etiwi zárúriyatqa aylantıradı.
-búgingi júz berip atırǵan Dúnyaqarasni jańalaw procesiń tarihiy túbirlerin úyreniw hám ruwxiylilıq taqlil etiw;
-burınǵı birlespeine social páseńlew jáne onıń oylawına aqıbetlerin tamamlaw ;
-ǵárezsizliktiń ruwxiylilıq oylawın ózgertiw ushın jańa dáwirdi doshlab barǵanı ;
-búgingi kúnde ruwxiylilıq Dúnyaqarasning jańalanıwına tásir kórsetip atırǵan zamanagóy faktorları hám olardıń ózine has husussiyatlari.
Ruwxiylilıq Dúnyaqaras ózgertiwdiń zárúrli jiqatlari tómendegilerinde kórinetuǵın boladı.
Birinshiden, ruwxiylilıq Dúnyaqarasning jańalanıwı social processinder. Social processlerdiń barlıq tiykarǵı qásiyetlerin ózinde has ettiredi.
Ekinshiden, ruwxiylilıq Dúnyaqarasning jańalaw tosınarlı emes, bálki tarihiy zárúriyat bolıp tabıladı. Jámiyeti reformalawda adamlardıń jańasha oylawın qáliplestiriw degi tiykarǵı yo'nalshlaridan biri bolıp tabıladı.
Úshinshiden, onıń jańalanıwı hár bir jámiyet aǵzasınıń social túsi, ruqiy dúnyası, maqset hám eqtiyojlarining ózgeriwi qam bolıp tabıladı.
Tórtinshiden, ruwxiylilıq sananıń jańalanıw arnawlı bir bir dáwirde ámelge asadı.
Besinshilen, ruwxiylilıq Dúnyaqaras ózgeriwi biykar hám miyrasxorlıq procesin qam bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda bir tárepden, ózbek ruwxiylisı zárúrli jiqatlari saqlanıp qaladı, ekinshi tárepden klasıy-partiyaviylik biykar etiledi, úshinshiden ruwxiylilıq oylawda jańa jónelisler óz ornın tabadı.
Ruwxiylilıq Dúnyaqarasni jańalaw zárúriyatı bir qatar jónelislerde namayon boladı.
Birinshiden, keleshektegi zárúrli wazıypalardı mısalı, jańa sociallıq-ekonomikalıq munasábetlerdi haror taptırıw ideyalardı adamlar sanasın Dúnyaqarasda haror taptırıw ;
Ekinshiden, ruwxiylilıq sananıń jańalanıwı moqiyat itibarı menen ququqiy, demoqratik principlerıge, nızam qaǵıydalarına tayanadi;
Úshinshiden, jurtımızda bolıp atırǵan unamlı ózgerislerdi qalqımız to'qri oyda sawlelendiriwge erisiw;
Tórtinshiden, ruwxiylilıq oylaw jańalanıw talap etetuǵın zárúrli wazıypa qanstitutciyamizdagi maqset hám ideyalardı ámelge asırıw jolında qızmat qılıw bolıp tabıladı;
Besinshiden, mámleket táǵdiri menen boqliq bolǵan máseleler, tınıshlıq, arqayi’nlik, barharorlikka abay soluvchi faktorlardı aldın alıw menen boqliq wazıypalar ;
Altınshıdan, ruwxiylilıq Dúnyaqaras jańalanıwı, moqiyat itibarı menen insannan, onıń social qásiyetleri rawajlanıwlashuvi menen birge keshetuǵın process bolıp tabıladı. Ol tekǵana umumjamiyat miqiyosidagi bálki, hár bir insan komoloti uchuchn qam zárúr shárt-sharayat jaratatuǵın process bolıp tabıladı.
Bul hám sol sıyaqlı wazıypalardı ámelge asırıwda mámleketimizde keń kólemli jumıslar ámelge asırılıp atır. Búgin sociallıq pánler rawajlanıwın zaman talapları dárejesine etkazish boyınsha, mámleket hám jámiyet shólkemleri, alım hám oqımıslı adamlar aldında oǵadada juwapkershilikli wazıypalar turıptı. Ruwxiylilıq Dúnyaqaras sistemasın qáliplestiriw hám rawajlandırıw ushın arnawlı bir múmkinshilikler bar. Mısalı, mámleket degi sociallıq-siyasiy barharorlik ornatılǵanlıǵın ; aqolining barlıq aqsha -ququqlari nızamlı tiykarda kepillik berilgen; jámiyet barlıq saǵaların demoqratlashtirish hám erkinlestiriw mámleket siyasatı dárejesine kóterilip atır ; mámleket aqolasining ruwxıy -bilimlendiriw saloqiyatini rawajlandırıw ústin turatuǵın aqamiyat kásip etken.
Bulardıń barlıǵı ruwxiylilıq Dúnyaqarasni qáliplestiriw wazıypaların nátiyjeli qal etiwge tiykar bolıp atır. Endigi wazıypalar bolsa, áne sol múmkinshiliklerdi ámeliy jumısqa aylandırıwǵa hár birewimiz óz ǵárezsizligimizni qaysı dárejede seziwimiz hám qanday xızmet kórsetiwimizge boqliq.