%zbekstan respublikasi a

Topıraq teren’ligi(shuqur) ha’m og’an jer tan’law.

Topıraq teren’ligi o’z wazıypasına ko’re 3 tu’rli boladı:

1. Tiykarg’ı teren’lik;

2. Yarım teren’lik;

3. Shuqırsha.

1. Tiykarg’ı teren’lik topıraq tiplerin anıqlaw ushın qazıladı, ol topıraq qalın’lıg’ının’ ha’mmesi o’z ishine alıwı kerek. Topıraq payda etiwshi jınıslarg’a ha’m processine qarap onın’ teren’litgi 150 sm den 300 s geshe bolıwı mu’mkin (ha’zirgi waqıtta 10, 15, 20 m, ha’tte onnan da artıq qazıw kerekligin prof. A.Rasulov anıqladı). Tiykarg’ı teren’lik rel`efine tiykarınan qazılıp, o’simligi, ana jınısına ko’re o’zgeriwi mu’mkin.

2. Yarım teren’lik tiykarınan tip ha’m tipshelerdi ajıratıwda, olardın’ shegaraların anıqlawda xızmet qıladı. Onın’ teren’ligi 75-150 sm boladı. Eger teren’ qazıwda o’zgerisler ju’z berse, sonnan ana jınısı yamasa basqa tipte topıraq bolsa, ol jag’dayda yarım teren’, tiykarg’ı teren’likke aylantırılıp qazıladı.

3. Shuqırsha 25-75 sm teren’likte qazılıp, topıraqlardın’ tip, tipshelerin, olardın’ tarqalıw shegaraların anıqlaw ushın isletiledi.

En’ tiykarg’ı ha’m a’hmiyetli jumıslardan biri shuqırshag’a jer tegislew. Shuqırdı sonday jerden qazıw kerek, ol a’tirap faktorlarının’ ta’sirin o’z ishine alsın.

Shuqırdı jol shetinen, eginler ha’m alamaslap egilgen dala shetinen, jar to’besinen, do’n’nen, eski shuqırdan qazıw ma’n etiledi.

Eger qıyalıq jer bolsa, ol jag’dayda qıyalıqtın’ uzınlıgına qarap tiykarg’ı teren’ ha’m yarım teren’ qazıladf. Bunda qıyalıqtın’ joqarı, orta ha’m to’mengi bo’limnen qazıwg’a tuwra keledi.

Eger tegislkite mikrorel`ef ko’terilgen yamasa pa’seygen bolsa, ol jag’dayda ha’r ekewinen tiykarg’ı shuqır qazıladı.

Dalada shuqır qazıw ushın ha’mme talapqa juwap beretug’ın jer tan’lanıp, uzınlıgı 150-200 sm, ken’ligi 60-80 sm, shuqırlıg’ı 150-300 sm etip tuwrı to’rt mu’yeshlik tu’rinde qazıladı (jer astı suwı jaqın jerlerde bolsa izey suwı shıqqang’a deyin, jer astı suwı teren’ jerlerde 3 m ha’m onnan artıq qazıladı).

Shuqırdın’ quyashqa qaragan diywalı tik ha’m bir tegis qarama-qarsı ta’repi bolsa tekshe etip qazıladı.

Shuqırdın’ diywalın, a’lbette quyashqa qaratıp qazıw kerek. Bunday shuqırda topıraq qabatları bir-birinen, an’sat ajratıladı, sonday-aq jan’a payda bolıwlardın’, osimlik ha’m haywanlar izlerinin’ jaylasıwı ha’m ızg’arı anıq ko’rinedi. Bunın’ ushın shuqırdın’ diywalına topıraq tu’spesligin esapqa alıw lazım. Sebebi, shuqırdı bul ta’repinen topıraqtın’ genetik gorizontları, morfologiyalıq belgileri anıqlanıp, u’lgiler alınadı.

Shuqırdın’ tik diywalı bir tegis jag’dayda turıwı sha’rt, bul ta’repke topıraq tu’spesligi ha’m baspaw kerek, bul jag’dayda topıraq tıg’ızlanıp, shuqırdın’ bir tegis betine tu’sip qabatlardı bilintirmey ren’in o’zgertip jiberedi, na’tiyjede shuqırg’a eslepte jazıw bir qansha qıyınlasadı. Qaptal ta’repleri de tegis etip qazıladı. Shuqırdın’ topırag’ı – A qabatlıg’ı janına, B qabatlıg’ı ekinshi ta’repke, C qabattın’ topırag’ı bolsa tekshe ta’repke taslanadı ha’m t.b. shuqırdı komiwde bolsa son’g’ı qabat topırag’ınan baslap shuqır ta’biyg’ıy jag’dayda saqlang’an ko’riniske keltiriledi. Bunda gumuslı qabatı gumussız qabatın aralastırıp jibermew kerek.

Qazılg’an topıraq shuqır ha’m ayırım qatlamlarının’ morfologiyalıq belgilerin jazıwdan aldın tekserilip atırg’an territoriyanın’ (respublika, rayon, qala, topar ha’m shirket xojalıqlar) atı ku’ndelik da’pterge jazıladı (da’pter u’lgisi kitaptın’ aqırında ko’rsetilgen). Sonday-aq, bul jerdin’ rel`efi, o’simlikleri, izey suwları (teren’ligi ha’m shorlıg’ı), karbonatlı, gipslı qatlamı, topıraq ana jınıs ha’m basqalar da anıq ko’rsetiledi. Keyin shuqırdın’ ku’nge qaraga’n ta’repine dıqqat penen qarap topıraqtın’ genetik qatlamları ha’m olardın’ qalın’lıgı (sm esabında), tu’si, mexanikalıq quramı, strukturası, ıg’allıg’ı, birikpesi, jan’a payda bolıwı ha’m qosılıwı da’pterge jazıladı. Bunday a’hmiyetli morfologiyalıq belgiler to’mendegishe ta’riyiplenedi.