Túrleri Informaciyanı qorǵawdıń maqseti hám kontseptual tiykarları

---

Informaciya qawipsizligi sistemalari. Qawipsizlikke hújim hám onıń 
túrleri 
 
Informaciyanı qorǵawdıń maqseti hám kontseptual tiykarları.
Ulıwma alǵanda informaciyanı qorǵawdıń maqsetin tómendegishe ańlatıw 
múmkin: 
- informaciyanı tarqap ketiwi, kelileniwi, aynıwı, jasamalaw - 
tiriliwin aldın alıw ; 
- shaxs, jámiyet, mámlekettiń qawipsizligine hujimnı aldın
alıw ; 
- informaciyanı joq etiw, modifikatsiyalaw, buzıw, nusqa alıw, 
blokirovka qılıw sıyaqlı nızamǵa qarsı háreketlerdiń aldın alıw ; 
- informaciya resursları hám informaciya sistemalarına nızamǵa qarsı tásir qılıwdıń 
basqa formaların aldın alıw, hújjetlestirilgen informaciyaǵa jeke múlk ob'ekti 
retinde huqıqıy rejimdi 
támiyinlew; 
- informaciya sistemasında ámeldegi bolǵan jeke maǵlıwmatlardıń jasırınlıǵın hám 
konfedentsialligini saqlaw arqalı puqara - larning konstituciyalıq huqıqların 
qorǵaw ; 
- mámleket sırların saqlaw, nızamshılıqqa tiykarınan hújjetlestirilgen 
informaciyalar konfedentsialligini támiyinlew; 
- informaciya processlerinde hám de informaciya sistemaları, texnolo- giyalari hám 
olardı támiyinlew quralların proektlestiriw, islep shıǵıw hám qóllawda 
sub'ektlerdiń huqıqların támiyinlew. 
Informaciyanı qorǵawdıń natiyjeliligi onıń waqıtındalıǵı, aktivligi, 
úzliksizligi hám kompleksligi menen belgilenedi. Qorǵaw ilajların kompleks tárzde 
ótkeriw informaciyanı tarqap ketiwi múmkin bolǵan qáwipli kanallardı joq etiwdi 
támiyinleydi. Ekenin aytıw kerek, bir ǵana ashıq qalǵan informaciyanı tarqap 
ketiw kanalı pútkil qorǵaw sistemasınıń natiyjeliligin keskin kemeytirip jiberedi. 
Informaciyanı qorǵaw salasındaǵı jumıslar jaǵdayınıń analizi sonı kórsetedi, 
qorǵawdıń tolıq qáliplesken kontseptsiyası hám dúzilisi payda etińan, onıń tiykarın 
tómendegiler quraydı : 
- sanaat tiykarında islep shıǵılǵan, informaciyanı qáwipsizlik 
qılıwdıń oǵada jetilisken texnikalıq quralları ; 
- informaciyanı qorǵaw máselelerin sheshiwge qánigelik- 
lashtirilgan shólkemlerdiń bar ekenligi; 
- bul mashqalaǵa tiyisli jetkiliklishe anıq kórsetilgen qarawlar
sisteması ; 
- jetkiliklishe ámeliy tájiriybe hám basqalar. 

---

Qorǵawlanǵan informaciyaǵa hujimler túsinigi jáne onıń dúzilisi. Ulıwma 
jóneliske kóre informaciya qawipsizligine hujimler tómendegilerge bólinedi: 
- Ózbekstannıń manawiy gúlleniwi tarawlarında, manawiy turmıs hám 
informaciya iskerliginde puqaralardıń konstituciyalıq huqıqları hám erkinliklerine 
hujimler ; 
- mámlekettiń informaciyalastırıw, telekommunikatsiya hám baylanıs 
quralları industriyasın rawajlanıwına, ishki bazar talapların qandırıwǵa, onıń 
ónimlerin jáhán bazarına shıǵıwına, sonıń menen birge jergilikli informaciya 
resurslarini jıynaw, saqlaw hám nátiyjeli paydalanıwdı támiyinlewge salıstırǵanda 
hujimler ; 
- Respublika aymaǵında engizilgen hám de jaratılıp atırǵan informaciya 
hám telekommunikatsiya sistemalarınıń normaında islewine, informaciya resursları 
qawipsizligine hujimler. 
Informaciya esaplaw sistemalarında informaciya qawipsizligin támiyinlew 
kózqarasınan óz-ara baylanıslı bolǵan ush quraytuǵındı kórip shıǵıw maqsetke 
muwapıq : 
1)
informaciya ; 
2) texnikalıq hám programmalıq qurallar ; 
3) xızmet kórsetiwshi personal hám paydalanıwshılar.

---

Hár qanday informaciya esaplaw sistemaların shólkemlestiriwden maqset 
paydalanıwshılardıń talapların bir waqıtta isenimli informaciya menen támiyinlew 
hám de olardıń konfedentsialligini saqlaw esaplanadı. Bunda informaciya menen 
támiyinlew wazıypası sırtqı hám ishki ruxsat etilmegen tásirinlerden qorǵaw 
tiykarında sheshiliwi zárúr. 
Informaciya tarqap ketiwine konfedentsial maǵlıwmattıń bul informaciya 
isenip tapsırılǵan shólkemnen yamasa shaxslar sheńberinden qadaǵalawsız yamasa 
nızamǵa qarsı tárzde tısqarına shıǵıp ketiwi retinde qaraladı. 
Hujimniń ush kórinisi bar. 
1. Konfedentsiallikning aynıwına hujim sonı ańlatadıki, bunda informaciya 
oǵan ruxsatı bolmaǵanlarǵa málim boladı. Bul jaǵday konfedentsial informaciya 
saqlanıwshı sistemaǵa yamasa bir sistemadan ekinshisine uzatılıp atırǵanda 
nızamǵa qarsı paydalana alıwlıqtı qolǵa kirgiziw arqalı júzege keledi. 
2. Pútinlikti buzıwǵa hujim esaplaw sistemasında yamasa bir sistemadan 
ekinshisine uzatılıp atırǵanda informaciyanı hár qanday kózkóreki ózgertiwdi 
ózinde sáwlelengenleydi. Ayıpkerler informaciyanı kózkóreki ózgertirgende, bul 
informaciya pútkilligi buzılǵanlıǵın ańlatadı. Sonıń menen birge, programma hám 
apparat qurallardıń tosınarlı qátesi sebepli informaciyaǵa nızamǵa qarsı ózgerisler 
kiritilgende de informaciya pútkilligi buzılǵan esaplanadı. Informaciya pútkilligi - 
informaciyanıń buzilmagan jaǵdayda bar ekenligi bolıp tabıladı. 
3. Xızmetlerdiń izdan shıǵıw hujimı esaplaw sisteması resurslarında basqa 
paydalanıwshılar yamasa ayıpkerler tárepinen kózaba etilgen háreketler 
nátiyjesinde paydalana alıwlilikni blokirovka bolıp qalıwı nátiyjesinde júzege 
keledi. Informaciyadan paydalana alıwlılıq - informaciya aylanıwshı, sub'ektlerge 
olardı qızıqtiruvchi informaciyalarǵa waqıtında qarsılıqlarsız kiriwin támiyinlep 
beretuǵın hám de qálegen waqıtta shaqırıq etilgende sub'ektlerdiń sorawlarına 
juwap beretuǵın avtomatlastırılgan xızmetlerge tayın bolǵan sistemanıń 
ózgesheligi bolıp tabıladı. 

---

Informaciya qawipsizligine hujimlardıń taypalanıwı. Informaciya qawipsizligine 
hujimlar dárejesine kóre tómendegishe taypalanıwı múmkin: 
a) shaxs ushın : 
- informaciyalardı qıdırıw, alıw, uzatıw, islep shıǵıw hám tarqatıw boyınsha 
puqaralardıń konstituciyalıq huqıqları hám erkinliklerin aynıwı ; 
- puqaralardı jeke turmıs qol qatılmaslıǵı huqıqınan juda qılıw ; 
-erksiz zıyanlı informaciyalardan puqaralardıń óz sog'liqlarini qorǵaw huqıqları 
aynıwı ; 
- intellektul múlk ob'ektlerine hujim. 
b) jámiyet ushın : 
- informaciyalastırılgan jámiyeti qurıwǵa tosıqlar ; - jámiettiiń ruwxıy jańalanıw, sh, 
onıń ruwxıy baylıqların saqlaw, belsendilik hám qalıslıq, mámlekettiń kóp ásirlik 
ruwxıy dástúrlerineni rawajlandırıw, milliy, materiallıq miyraslardı targ'ib qılıw, 
etika normaları huqıqlarınan juda qılıw ; 
- zamanagóy telekommunikatsiya texnologiyaların taraqqiy etiwi, mámleket ilimiy 
hám islep shıǵarıw potentsialın rawajlandırıw hám saqlap qalıwǵa qarsılıq etiwshi 
ortalıqtı jaratıw. 
v) mámleket ushın : 
- shaxs hám jámiyet mápleri qorǵanıwına qarsı háreketler; - huqıqıy mámleket 
qurıwǵa qarsılıq ; 
- mámleket basqarıw shólkemleri ústinen jámiyetlik qadaǵalawı institutların 
qáliplestiriwge qarsı háreketler; 
- shaxs, jámiyet hám mámleket máplerin támiyinleytuǵın mámleket basqarıw 
shólkemleri tárepinen qararlardı tayarlaw, qabıllaw hám qollanıw etiw sistemasın 
qáliplestiriwge qarsılıq ; 
- mámleket informaciya sistemaları hám mámleket informaciya resursları 
qorǵanıwına tosıqlar ; 
- mámleket birden-bir informaciya ortalıǵı qorǵanıwına qarsı háreketler. 

---