%zbekstan respublikasi a

Suwda az eriwshen` ha`m erimeytug`ın to`ginlerdi anıqlaw.

To`gin u`lgisi suwda jaqsı erimese, tındırılg`an eritpeden ekinshi probirkag`a 3-5 ml alıp og`an AgNO<sub>3</sub> qosıladı. Eger AgNO­<sub>3</sub> ta`sirinde tez sarı ren` payda bolsa, ol superfosfat – Ca(H<sub>2</sub>PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> to`gini boladı. Eger AgNO­₃ ta`sirinde probirkanın` to`mengı bo`liminde a`sten sarı ren` payda bolsa – pretsipitat CaHPO₄2H₂O. Eger AgNO­₃ ta`sirinde ammiak iyisi payda bolsa, tomasshlak (Ca<sub>4</sub>P<sub>2</sub>O<sub>9</sub>) to`gini boladı. Eger ammiak iyisi payda bolmasa, kaltsiy tsinamidi (CaCN₂) to`gini boladı. Islengen reaktsiya na`tiyjelerin jazıw ushın mına tablitsadan paydalanıwg`a boladı:

to`gin

ren`i

sırtqı ko`ri- nisi

Suwda eriw- shen`l

Ko`mir shog`ın da

reaktsiyalar

to`gin formu lası

to`gin nın atı

NaOH

BaCL2

AgNO3

HCL

Lakmus

Bask Reak

Tiykarg`ı mineral to`ginlerdi anıqlaw usılları

Mineral to`ginler kristall ha`m amorf halında boladı. Kristall to`ginler suwda jaqsı eriydi, amorf to`ginler bolsa az eriytug`ın yamasa erimeytug`ın boladı.

Kristall halındag`ı to`ginlerge barlıq azotlı to`ginler (kaltsiy tsianamiddan basqası) ha`m kaliyli to`ginler (kaliymagdan basqası) kiredi. Quramalı to`gin – ammofosta kristall halındag`ı to`ginlerge kiredi.

Fosforlı ha`m ha`kli to`ginler ja`ne de kaltsiy tsianimidi menen kalimag to`ginler amorf halındag`ı to`ginlerge kiredi.
Azotlı to`ginlerden ammoniy selitrası –NH₄NO₃. Onın` sostavında azot ammoniy ha`m nitrat tu`rinde boladı. Aq ren`lı mayda tuyirshek halında shıg`arıladı. Bul to`ginnen basqa natriyli (NaNO₃) ha`m kaliyli (KNO<sub>3</sub>) selitra qollanıladı. Olardı tek ko`mir shog`ında ajıratıwg`a boladı. Shoqta sarı jalın berse NANO₃, sıya (fiolet) ren` berse KNO<sub>3</sub> boladı. Ammoniy selitrasına silti qosqanda ammiak bo`linip shıg`adı:

NH₄NO₃+NaOH=NaNO₃+NH₄OH→NH₃+H₂O

Natriy ha`m kaliyli selitrada ammiak bo`linip shıqpaydı. Ammoniy sulfatı –(NH₄)₂SO₄ ko`mir shog`ında suyıqlanıp aq tu`tin payda etedi, silti menen reaktsiyada ammiak bo`lip shıg`aradı:

(NH₄)₂SO₄+2NaOH=Na₂SO₄+2NH₄OH→2NH₃ +2H₂O

Ammoniy sulfatın ammoniylı selitradan ajıratıw ushın eritpege bariy xloridi ta`sir qılg`anda aq sho`gindi BaSO₄ payda boladı:

(NH₄)₂SO₄+BaCL₂=4BaSO₄+2NH₄CL

Payda bolg`an aq sho`kpe duz kislotası ta`sirinde erimese ammoniy sulfat to`gini boladı.

Mochevina Co(NH₂)₂ ken` tarqalg`an azotlı to`gin. Ol ko`mir shog`ında ammiak iyisin beredi, biraq silti ta`sirinde bolsa iyis shıqpaydı.

Kaliyli to`ginler. Kaliy xloridi (KCL), 40% li kaliy duzı KCL+mKCL+nNaCL, silvinit = mKCL+nNaCL, kaliy sulfatı K<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> ha`m basqalar. Kaliyli to`ginlerdın` barlıg`ı ko`mir shog`ında bo`lsheklenip shashıraydı. Usı qasiyetine qaray olardı azotlı to`ginlerden ayırıw mu`mkin. 40%-li kaliy duzı aq ha`m ash-qızg`ılt kristallardan ibarat. Kaliy xloridi mayda aq yamasa qızg`ılt kristallar yamasa tuyirshekler tu`rinde boladı.

Eger kaliyli to`gin sostavında xlor bolsa AgNO<sub>3</sub> menen reaktsiyada aq sho`kpe payda boladı:

KCL+AgNO₃=KNO₃+↓AgCL

Kaliy sulfatı aq yamasa sarg`ısh ren`lı poroshok. BaCL₂ menen reaktsiyada aq sho`kpe payda etedi:

K₂SO₄+BaCL₂=2KCL+↓BaSO₄

Bunday aq ren`li sho`kpe ammoniy sulfatı eritpesinde de payda boladı. Onnan ayırmashılıg`ın biliw ushın eritpege 2-3 tamshı silti qosılg`anda ammoniy sulfatınan ammiak iyisi shıg`adı, kaliy sulfatınan ammiaktın` iyisi kelmeydi.

Kainit, kalimag ha`m kalimagneziya to`ginlerinde bariy xloridi ta`sirinde aq sho`kpe payda boladı, biraq gu`mis nitratında hesh qanday o`zgeris bolmaydı.

Ammofos to`gini silti ta`sirinde ammiak, gu`mis nitratı ta`sirinde bolsa sarı ren` payda etedi. Amorf to`ginlerden ha`kli to`ginler (CaCO₃, MgCO₃) sirke yamasa xlorid kislotası tamızılsa qaynaydı. Al fosforlı to`ginler – superfosfat, pretsipitat, fosforit unı kislota ta`sirinde qaynamaydı.

Superfosfat – Ca(H₂PO₄)₂xCaSO₄x2H₂O- to`gininın` probirkadag`ı eritpesinde ko`k lakmus qag`azı qızaradı (qıshqıl reaktsiya). Aqshıl surg`ılt ren`degi poroshok yamasa tuyirshek. Pretsipitat – aq ren`li iyisi joq poroshok, reaktsiyası neytral. Kaltsiy tsianamidi CaCN₂+C+CaO – qara ren`li poroshok, suwda erimeydi, reaktsiyası siltili, eritpesine qızıl lakmus tiygizilse ol ko`k ren`ge aylanadı. Fosforit unı – Ca<sub>3</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>- qaramtır sarg`ılt ren`li, iyisi joq, reaktsiyası neytral poroshok.

Kerekli asbaplar ha`m reaktivler: To`ginlerdin` u`lgileri, elektroplita (ko`mir shog`ın tayarlaw ushın), shpatel, shiyshe probirkalar – shtativi menen tamızg`ıshlar, suw ushın juwg`ısh, distillengen suw, bariy xloridinin` 2-5%-li eritpesi, duz kislotasının` 1%-li eritpesi, gu`mis nitratının` 1-2%-li eritpesi, siltinin` 8-10%-li eritpesi.
Azotlı to`ginlerdegi ammiak azotın formalin usılında anıqlaw. To`ginlerdegi ta`sir etiwshi zattın` mug`darın anıqlaw eginlerge beriletugın to`ginnin` esabın durıs islew ushın kerek.

Bul analiz ammiaktın` formalin (HCOH) menen birigiwine tiykarlang`an. Na`tiyjede geksametilentetramin ha`m mineral kislota payda boladı. Eritpedegi azot mug`darı silti menen titrlep anıqlnadı. Eritpedegi bolatug`in reaktsiya to’mendegishe:

4NH₄NO₃+6HCOH=(CN₂)₆N₂+4HNO₃+6H₂O

2(NH₄)₂SO₄+6HCOH=(CN₂)₆N₄+2H₂SO₄+6H₂O

Jumıstın` barısı: 2 g. to`gin u`lgisi 200 ml-lik o`lshew kolbasına salınadı. Kolba belgisine shekem distillengen suw quyılıp eritpe tayarlanadı. Filtrattan pipetka ja`rdeminde 25 ml. alıp 250 ml-li konus ta`rizli kolbag`a salınadı ha`m og`an 2 tamshı metil qızılı tamızıladı. Eger eritpe qıshqıl bolsa (qızg`ılt ren` payda boladı) onı 0,1 n NaOH eritpesi menen toq-sarı ren` payda bolg`ang`a shekem titrlenedi. (neytrallanadı)

Ekinshi kolbag`a 25%-li formalin eritpesinen 20 ml quyıp, 0,1 n silti (NaOH) eritpesi menen neytrallanadı. Formalin eritpesi neytrallang`an to`gin eritpesine quyılıp jaqsılap aralastırıladı. Eritpege 2 tamshı fenoftalein tamızılıp payda bolg`an kislota 0,5 n silti menen titrlenedi. Titrlew waqtında qızg`ılt ren` aq-sarı ren`ge aynaladı (metil qızılının` rN-6,2 boladı), son`ınan bolsa eritpe ja`ne ash-qızg`ılt ren`ge aylanadı (fenoftalein ta`sirinde rN-8,2 bolg`anda). Eritpe bir minut dawamında jog`almaytug`ın ash-qızg`ılt ren` bergende titrlew toqtatıladı.

To`gindegi azottın` % esabındag`ı mug`darı mına formula boyınsha esaplanadı:

a-d0,007100

X = -----------------------

H

X- azottın` mug`darı (%)

a – titrlewge sarplang`an 0,5 n NaOH mug`darı. ml

d – 0,5 n silti du`zetpesi (0,96 ha`m 1,0)

H – analizge alıng`an eritpedegi (25 ml) to`ginnin` awırlıg`ı

100 – protsentke aylandırıw

0,007 – 1ml 0,5 n siltige tuwrı keletug`ın azot mug`darı:

To`ginlerdegi azot formalin usılında anıqlang`anda azottın` tek bir formadag`ı mug`darı anıqlanadı. Ammoniy selitrası analizlengende ondag`ı azot ammoniy ha`m nitrat tu`rinde bolg`anlıqtan esaplang`an azot ekige ko`beytiriledi.

Kerekli a`sbaplar ha`m reaktivler: to`ginlerdin` u`lgisi, ta`rezi, 250 ml. o`lshew kolbası, konus ta`rizli kolba, stakanshalar, 25 ml-lik pipetka, menzurka, 0,1 n NaOH eritpesi, metil qızılı, (C₁₅H₁₅N₃O₂), fenolftalein, 25% - formalin eritpesi (bunın` ushın 40%-li formalin eritpesi 1,6 ret suyıltırıladı yamasa sol eritpeden 63 ml. alıp 100 ml-li o`lshew kolbasına salınadı ha`m kolbanın` belgisine shekem distillengen suw quyıladı)

Da`ristegi ammiaklı azottı Mamchenko-Romashkevich usılında anıqlaw

Da`ristegi ammiak 0,05 n xlorid kislota ta`sirinde bo`linip shıg`ıp onın` menen birigedi:

NH₃+HCL=NH₄CL

Tayarlang`an eritpege Nessler reaktivin qosqanda sarı ren`degi yodlı markurammoniy payda boladı, ol kolorimetr ja`rdeminde tekseriledi.

Jumıstın` barısı: tayarlang`an da`ris u`lgisinen 5 g o`lshep 250 ml-di kolbag`a salınadı. U`stine 100 ml 0,05 n xlorid kislota eritpesi quyıladı. Aralaspa 30 minut dawamında shayqatıladı ha`m filtrlenedi. Filtrat tınıq bolıwı ushın onı shayqatıp, da`ristin` qattı bo`liminen filtr qag`azı u`stine salınadı yamasa filtrattın` birinshi ılaylı bo`limi to`gip taslanadı. Tınıq filtrattan 10 ml alıp 250 ml-li o`lshew kolbasına salınadı ha`m belgisine shekem suw quylad, jaqslap aralastırıladı. Tayarlang`an eritpeden 25 ml alıp 100 ml-li o`lshew kolbasına salınadı. U`stine 25%-li segnet duzı eritpesinen 4 ml qosıladı (kaltsiy ha`m magniy duzları sho`kpege tu`spewi ushın). Kolbanın` ¾ bo`limine shekem distillengen suw quyıp, u`stine Nessler reaktivinen 4 ml qosıladı ha`m kolbanın` belgisine shekem distillengen suw quyıladı. Kolba bir neshe ret shayqatılıp, kolorimetrde ko`riledi (FEK-tin` nur o`tkeriw plastinkası 4 te bolıwı sha`rt). Eritpeni kolorimetrde tekseriw Nessler reaktivi qosılg`annan 15 minuttan son` baslanıp 1 saat dawamında tamamlanıwı tiyis. Da`ristegi ammiakli azottı esaplaw formulası:

a100

X% = -------------

N

a – ammiaklı azottın` kontsentratsiyası, mg:

n – analizge alıng`an eritpedegi da`ris mug`darı, mg

100 - protsentke aylandırıw

Kerekli a`sbaplar ha`m reaktivler: FEK, texnik ta`rezi, da`ris u`lgisi, filtr qag`az, konnus ta`rizli kolba (200-300 ml), 10 ml-li pipetka, 50 ha`m 250 ml-li o`lshew kolbalar, 10 ml-li shiyshe tsilindr, 0,05 n xlorid kislotası eritpesi, segnet duzının` 25%-li eritpesi, Nessler reaktivi, distillengen suw.