%zbekstan respublikasi a

Topıraq birikpesi. Topıraqtın’ ha’m bo’lek qatlamlarının’ birikpesi degende olardın’ gewekligi ha’m tıg’ızlıg’ının’ sırtqı ko’rinisin tu’siniw lazım. Bunda ko’binshe bo’leksheler tıg’ızlıg’ı itibarg’a alınadı.

Topıraq tıg’ızlıg’ı. Topıraqtın’ tıg’ızlıg’ı tıg’ızlı-o’lshegish dep atalıwshı a’spablar-plotnometr menen o’lshenedi. Dalada topıraq shuqırın morfologiyalıq ta’ripiylewde topıraqtın’ tıg’ızlıg’ı to’mendegi ko’rsektishlerge tiykarlang’an jag’dayda ko’z benen shamalap anıqlanadı.

Ju’da’ tıg’ız birikpe. Bunday du’zilistegi topıraqtı bel menen qazıp bolmaydı, bul maqsette lom ha’m kesiwden paydalanıwg’a durıs keledi. Shorlı ha’m shorlı topıraqlardın’ ellyuvial qatlamları a’ne sonday tıg’ızlang’an boladı.

Tıg’ız birikpe. Arnawlı birikpeler topıraqtı u’lken ku’sh isletip bel menen qazıw mu’mkin, lom ha’m kirkadan paydalanbasa da boladı. Saz ha’m qumlı topıraqlar ellyuvial qatlamları ushın xarakterli.

Geuek birikpe. Qazıwda bel topıraqqa an’satlıq penen kiredi, topıraq bo’lek bo’leksheler yamasa struktura bo’leklerine bo’linip ketedi. Bunday du’zilis qumlı ha’m saz ha’mde qumlı, qumlı topıraqlardın’ u’stin’gi strukturalı qatlamlarına tiyisli. Geuek birikpe jaqında etilgen waqıtta sapalı etip ha’m islew berilgen topıraqlardın’ su’rim qatlamında ko’birek ushıraydı.

Shashılıwshan’ birikpe. Topıraq shashılıwshan’ bolıp, mexanikalıq bo’leksheleri birikpegen boladı. Qumlı topıraqlar a’ne sonday du’ziliske iye.

Agregatlar ishindegi geueklerdiӊ xarakterine kore gewekler birikpe (topıraqta 3 mm den kishkene diametrli tesikler boladı), g’alvirak birikpe (topıraqta 3-5 mm li boslıqlar boladı), tesik tesikli gewek birikpe (boslıqlar diametri 5-10 mm di payda etedi), kavakli birikpe (boslıqlar diametri 10 mm den artadı) boladı.

Eger gewekler struktura bo’lekleri arasında jaylasqan bolsa, bunday du’zilis ta’rizli dep ataladı.

Topıraqtın’ ıg’allıg’ı. Topıraqtın’ ıg’allıg’ı absolyut qurg’aq topıraq massası yamasa ko’lemine salıstırg’anda procent penen ko’rinilgen suw mug’darı esaplanadı. Topıraqtın’ ıg’allıg’ı ondag’ı suw zapasların, suwg’arıw mu’ddetlerin anıqlaw, topıraqqa islew beriw ha’m basqalar ushın anıqlanadı.

Topıraqtın’ bul belgilerin u’yreniwde ha’r qaysı qatlamnın’ ıg’allıg’ın u’yreniw de u’lken a’hmiyetke iye, sebebi toıpraqtın’ bazı belgileri onın’ ıg’allıq da’rejesine qarap o’zgeredi. Morfololgiyalıq belgilerine ko’re topıraqlardın’ ıg’allıq da’rejesi, ızg’ar, ıg’al, ha’m qurg’aq boladı. Qatlam arasında suw tamshıları sızıp tursa ızg’ar topıraq, bo’lekshe aralıg’ı suw menen toyıng’an bolsa ıg’al topıraq, bo’leksheler tozımastan bir-birine jabısıp tursa, ıg’allaӯ topıraq ha’m bo’leksheler tozıg’an jag’dayda bolsa qurg’aq topıraq delinedi. Lekin ta’biyatta absolyut qurg’aq topıraq bolmaydı. Topıraqtın’ ıg’allıq da’rejesine ko’re o’zine ta’n agrotexnikalıq ilajları qollanıladı.

Topıraqtın’ mexanikalıq quramın anıqlaw dala sharayatında shamalap, keyinshelli laboratoriyada analiz etiw jolı menen tekserip ko’riledi. Ig’al jag’dayda anıqlaw ushın topıraq u’lgisine onı qamır sıyaqlı ha’m en’ plastik jag’dayg’a keltiretug’ın mug’darda suw qosıladı. Xlorid kislota ta’sirinde pıshırlap qaynaytug’ın karbonatlı topıraqlarg’a suw emes, ba’lkim HCI dın’ 10% li eritpesi qosıladı.

Topıraqlar mexanikalıq quramı ayırım tu’rlerinin’ belgilerin ızg’ar ılay etip ko’riw usılın qarap shıg’amız.

Qum qurg’aq jag’dayda shashılıwshan’ boladı, agregatlar payda etpeydi. Ilay etilgen topıraq u’lgisin domalaqlap bolmaydı.

Qumlı topıraq qurg’aq jag’dayda barmaqlar menen basılg’anda an’sat g’ana sınatug’ın palaxsa ha’m kesekler payda etedi. Ilay etilgen qumlı topıraq u’lgisin domalaqlaw mu’mkin, biraq jip etip sheship bolmaydı.

Jen’il qumlı topıraqlar qurg’aq jag’dayında domalaq tu’rindegi kesekler payda etedi, barmaq penen ku’shsiz ezgende de bull kesekler maydalanıp ketedi. Ilay u’lgisin domalaqlaw, iriligi shama menen 3 mm li sheӊberge aylandırıw mu’mkin. Sheӊberdi halqa etip bu’kpekshi bolsaq, ol bo’leklerge bo’linip ketedi.

Ortasha qumlı topıraqlar qurg’aq jag’dayda mu’eyshleri, qaptalları ha’m jag’aları anıq ko’rinilgen agregatlardı payda etedi. Agregatlardı barmaqlar menen u’lken ku’sh isletip bo’liw mu’mkin. Topıraqtın’ ılay etilgen u’lgisin domalaqlap, jip etip sheӊberge aylantırıw, bul sheӊberdi halqa etip bu’giw mu’mkin. Bunda sheӊberdiӊ sırtqı ta’repi jarıladı.

Awır qumlı topıraqlardın’ agregatları kub yamasa prizma tu’rinde ha’m qattı baylang’an boladı. Olardı barmaqlar menen maydalaw qıyın yamasa ulıwma mu’mkin emes, ıg’al jag’dayda ju’da’ plastik boladı. Topıraqtın’ ılaylı u’lgisin domalaqlaw, jin’ishke sheӊberge aylandırıw, sheӊberdi xalqa etip bu’giw mu’mkin. Bunda xalqa jarılmaydı. Qaptal ta’repi basıp sıqqanda g’ana xalqa jarıladı.

Saz topıraq qurg’aq jag’dayda ju’da’ birikken boladı. Saz topıraqlar agregatları mexanikalıq ta’sirlerge ju’da’ shıdamlıg’ı menen ajıralıp turadı. Shu’digardag’ı saz toıpraq palaxsalardı maydalaw qıyın. Topıraq shan’ payda etiwge iykem, qurıg’anda bolsa ha’mme ta’repi jarılıp ketedi. Pıshaq yamasa bel menen kesilgen jeri jaltıraydı. Bunday topıraqlardın’ ılaylı u’lgisi ju’da’ plastik bolıp onı, jin’ishke sheӊberge aylantırıw, sheӊberdi bolsa xalqa ha’m «segiz»ge uqsaytug’ın ko’rinisinde bu’giw mu’mkin. Bunday xalqanı ha’tte qaptal ta’repinen qısg’anda da jarılmaydı.

Topıraq qosındısı. Topıraq payda bolıw processine hesh qanday qatnası bolmag’an, keyinshelli sırttan qosılıp qalg’an, taw jınısı bo’legi ha’mde organikalıq qaldıqlar sıyaqlı zatlar topıraq qosındısı delinedi.

Haywanlardın’ su’yegi, o’simliklerdin’ qaldıg’ı sıyaqlılar biologyailıq qosındı esaplanadı. Tas, sag’al sıyaqlılar bolsa mineral qosındı boladı. Bulardan tısqarı, u’y-rӯzg’ar a’spbalarının’ sınıqları (sopol, chini, ayna ha’m metall) arxeologiyalıq qosındı delinedi. Bull qosındılardı u’yreniw topıraqtın’ jasın ha’m insanlardın’ topıraqqa qay da’rejede ta’sir qılg’anlıqların anıqlawg’a imkan beredi.

Topıraqtın’ jan’a jaralması. Topıraq payda bolg’an, tu’ri ha’m quramı ha’r qıylı bolg’an tu’rli jag’daydag’ı birikpeler jan’a jaralma delinedi. Topıraq qatlamında toplanıp qalg’an kal`ciy xlorid (CaCl<sub>2</sub>), magniy sul`fat (MgSO₄), gips (CaSO₄*2H₂O), ha’k (CaCO₃) sıyaqlı duzlar sondayaq, temir, kremniy oksidleri FeO*SiO birikpeleri ximiyalıq jan’a jaralma delinedi.

Topıraq jan’a jaralması onın’ payda bolıwında u’lken a’hmiyetke iye bolıp, topıraqdag’ı ja’niwarlardın’ (omırtqalı ha’m omırtqasız) o’mir keshiriw ha’m osimlik (ko’p jıllıq ha’m bir jıllıq) tamırlardın’ rawajlanıwı na’tiyjesinde payda bolg’an qaldıqlar, sondayaq ayırım ja’niwarlar organizm arqalı shıg’arılg’an zatlar biologiyalıq jaralma delinedi, ma’selen, kaprolitlar-qumırısqa shıg’ındıları. Topıraq qatlamlarındag’ı ha’r qaysı jan’a jaralmalardın’ tu’ri ha’m xarakterin u’yrneiw menen topıraqtın’ payda bolıwı ha’m ayırım qatlamlardag’ı ximiyalıq ha’m biologiyalıq processlerdi anıqlaw mu’mkin.