%zbekstan respublikasi a

Topıraq kartların oqıwdı ha’m olardı paydalanıwdı u’yreniw

Topıraqtın’ dalada tekseriw waqtında toplang’an material qansha tolıq bolsa, du’ziletug’ın topıraq kartası sonsha anıq ha’m jazılg’an ocherklar da mag’lıwmatlarg’a bay boladı. Topıraqtı tekseriwge tiyisli materiallardan ishki xojalıq jer du’ziw jumıslarında almaslap egiletug’ın maydanlardı durıs belgilew ushın, sondayaq egin maydanlarının’ transformaciyası yamasa olardan paydalanıw o’zgertiw ushın qollanıladı. Xojalıq topırakların tekseriw jumısları jer du’ziw jumıslarınan aldın o’tkeriliwi kerek.

Topıraq kartları ha’m kartogrammalarına islew beriw ha’m to’ginlew sistemaların, topıraqlardı melioraciyalaw ha’mde bontirovkalaw tu’rlerin anıqlawda paydalanıladı. Topıraqtı dalada tekseriw jumısı, tiykarınan, tekserilmekshi bolg’an jerinin’ ta’biyg’ıy sharayatı ha’m topırag’ı haqqındag’ı a’debiyatlardı tolıq u’yrenip shıg’ıwdan ibarat. Sondayaq, usı jerdin’ topografik tiykarı, planı, topıraqlardın’ sxematik dizimi u’yrenip shıg’ıladı. Topıraqtı dalada tekseriw ushın to’mendegilerdi tayarlaw kerek: topografik tiykar, dala ku’ndelik da’pteri, topıraq ayırması, teren’likti jazıw ushın arnawlı da’pter, ren’li ha’m a’piwayı (qara) qa’lem, o’shirgish, u’lgi alıw ushın qap yamasa qag’az, kanop yamasa juwan jip, ruletka yamasa polat metr, o’tkir bel, o’tkir qalın’ pıshaq,sherim yamasa brezent sumka, ryukzak yamasa qap, kompas, bloknot, monolit (100*20*8) ha’m a’piwayı yashik, burama ha’m a’piwayı shege, otvyorka, balta, dala sayabanı, reaktivli yashik (HCL, BaCL₂, AgNO₃ lerdin’ 10% li eritpesi, fenolftalein), probirka, voronka, fil`tr ha’m distillengen suw, lupa, eklimetr, fizirli sızg’ısh, topıraq parması (bura) gerbariy ushın tayarlang’an sımtor. Bul ko’rsetkishlerdi tayarlap, mekeme yamasa shirket xojalıq aymag’ı menen tanısıp shıg’ılg’annan keyin topıraqtı tekseriw baslanadı. Topıraq kartasın sızıw ha’m analiz etiw ushın daladan u’lgiler alınadı. Xojalıqlarda jerlerden durıs paydalanıw topıraq kartları, topıraq ha’m agroximiyalıq kartagrammaları tiykarında alıp barlıwı lazım.

Topıraq kartası - belgili aymaq (xojalıq, rayon, wa’layat sıyaqlı) topıraq qaplamın belgili masshtabta kishireytirilgen jag’dayda qag’azg’a tu’siriw bolıp esaplanadı.

Qanday masshtabta sızılg’anlıgına qarap kartalardın’ to’mendegi tu’rleri ajıratıladı:

Kishkene masshtablı kartalarda (1:300000 dan kishkene) rayonlar, ulkeler, respublikalar, ha’m sondayaq pu’tkil ma’mleket topıraq qaplamı tu’siriledi. Olardan jer fondların esapqa alıp barıw (topıraq geografiyalıq rayonlastırılg’an ha’m t.b.) ushın paydalanıladı.

Ortasha masshtablı kartlara (1:300000-1:100000) tiykarınan jıynalma ha’m obzor ta’rizde boladı, olar agrotopıraq rayonlastırıwdı o’z ishine aladı ha’m planlastırıwshı ha’mde basshı organlarg’a mo’lsherlenedi.

U’lken masshtablı kartalar (1:50000; 1:25000; 1:10000) shirket xojalıqlar ushın du’ziledi.

Quramalı kartlar (1:5000-1:200) ilimiy tekseriw mekemelri (ta’jiriybe stanciyaları, institutlar ha’m basqalardın’ egin maydanlarında du’ziledi. Olar tiykarında xojalıqlarda ayırım uchastkalardın’ izeyin qashırıw ha’m suwg’arıw, bag’lar, tokzarlar payda etiw, ta’jiriybe ha’m sort sınaw uchastkaların payda etiw sıyaqlılar proektlestiriledi.

Mekeme ha’m shirket xojalıqlar topıraq qaplamı kartasın du’ziw ushın masshtab (1:500000 den 1:10000 geshe) tekseriletug’ın aymaqtın’ relbefin, topıraq qaplamın, xojalıqtın’ qaniygelesiӯini esapqa alıp tan’lanadı. O’zbekistan paxtashılıq xojalıqlarının’ a’dette rel`efi tegis ubolg’an sharayatta 1:10000 masshtablı topıraq kartaları du’ziledi (1 sm de 100 m).

Kartagramma – awıl xojalıq eginler maydanlarının’ topıraq kartası masshtabında sızılg’an sxema ta’rizdegi ko’rinisi. Kartagrammalar topıraqtın’ ayırım qa’sieytleri ta’riypin toltırıw ushın (shirindi qatlam qalın’lıg’ı, mexanikalıq quramı, eroziyalang’anlıq da’rejesi, shorlang’anlıg’ı ha’m ta’miyinlengenligi sıyaqlı) ha’mde topıraqlardan paydalanıwg’a tiyisli usınıslardı anıqlastırıw, ulıӯmalastırılıӯı ushın mo’lsherlengen. Bunnan tısqarı topıraq quramındag’ı kaliy ha’m fosfordın’ ha’rketshen’ formasın ko’rsetiwshi agroximyalıq kartagrammalar da du’ziledi.

Ulıwma kartagrammalar qatarına topıraqlardı agroislep shıg’arıw gruppalarg’a birlestiriw ha’m olardan paydalanıwg’a usınıslar beriwshi kartagrammalar, ha’reketshen’ tu’rdegi fosfor ha’m kaliydin’ mug’darın ko’rsetiwshi kartagrammalar ha’mde topıraqlar bontirovkasına tiyisli kartagrammalar kiredi.

A’tiraplıq kartagrammalar topıraqlardın’ eroziyalang’anlıq, kislotalılıq, shorlang’anlıq da’rejesi ha’m basqa ko’rsetkishleri boyınsha du’ziledi. Topıraq kartlarına oqıtıw kitabı yamasa topıraq ocherki, kartagrammalarg’a bolsa tu’sinik xatı a’lbette qosımsha qılınadı.

Topıraq ocherki yamasa tu’sinik xatında ba’rshe o’tkerilgen jumıstın’ na’tiyjeleri jazıp qoyıladı, olarda xojalıqtın’ ta’biyg’ıy sharayatı, topıraq qaplamı, topıraq qa’siyetlerinin’ morfologiyalıq ha’m analitik ta’riypi, topıraqlardın’ agroislep shıg’arıw gruppalastırıw ha’m topıraqlardan paydalanıwg’a arnalg’an usınıslar, olardın’ o’nimdarlıg’ın asırıw ju’zesinen is-ilajlar ko’rsetiledi.

Topıraqlardın’ agroislep shıg’arıw gruppalastırıw degende genezisi, qa’siyetleri, paydalanıwı ha’m usınıs etilgen is-ilajları boyınsha bir-birine jaqın bolg’an bir neshshe topıraq ayırmaların birlestiriwi tu’siniledi.

Topıraqtı tekseriwge tiyisli mag’lıwmatlardan ishki xojalıq jer du’ziw jumıslarıda almaslap egiletug’ın maydanların durıs belgilew ushın, sonday-aq egin maydanlarının’ transformaciyası yamasa olardan paydalanıw o’zgertiw ushın qollanıladı. Xojalıq topırakların tekseriw jumısları jer du’ziw jumıslarınan aldın o’tkeriliwi kerek. Topıraq kartaları ha’m kartagrammalarınan topıraqqa islew beriw ha’m to’ginlew sistemasın, topıraqlardı melioraciyalaw ha’mde bontirovkalaw tu’rlerin anıqlawda paydalanıladı.

Topıraqtı dalada tekseriw jumısı, tiykarınan tekserilmekshi bolg’an jerdin’ ta’biyg’ıy sharayatı ha’m topırag’ı haqqında a’debiyatlardı tolıq u’yrenip shıg’ıwdan ibarat. Sondayaq, usı jerdin’ tipografik tiykarı, topıraqlardın’ tarqalıwı jaylasıwı u’yrenip shıg’ıladı.

Topıraqtı dalada tekseriw ushın to’mendegilerdi tayarlaw kerek: topografik tiykar, dala ku’ndelik da’pteri, topıraq ayırması, teren’likti jazıw ushın arnawlı da’pter, ren’li ha’m a’piwayı (qara) qa’lem, o’shirgish, u’lgi alıw ushın qap yamasa qag’az, kanop yamasa juwan jip, ruletka yamasa polat metr, o’tkir bel, o’tkir qalın’ pıshaq, sherim yamasa brezent sumka, ryukzak yamasa qap, kompas, bloknot, monolit (100*20*8) ha’m a’piwayı yashik, burama ha’m a’piwayı shege, otvyorka, balta, dala sayabanı, reaktivli yashik (HCL, BaCL₂, AgNO₃ lerdin’ 10% li eritpesi, fenolftalein), probirka, voronka, fil`tr ha’m distillengen suw, lupa, eklimetr, fizirli sızg’ısh, topıraq parması (bura) gerbariy ushın tayarlang’an sımtor. Bul ko’rsetkishlerdi tayarlap, mekeme yamasa shirket xojalıq aymag’ı menen tanısıp shıg’ılg’annan keyin topıraqtı tekseriw baslanadı. Topıraq kartasın sızıw ha’m analiz etiw ushın daladan u’lgiler alınadı. Topıraqtı dalada tekseriw usılı.

Joqarıda esletip o’tilgen ko’rsetpelerden tısqarı, topıraqtı dalada tekseriw waqtında to’mendegilerge itibar beriw kerek.

1. Tekserilmekshi bolg’an jer menen tanısıw. 2. Tekseriw marshrutı ha’m topıraq teren’ligi sanı. 3. Jerdi kategoriyag’a ajıratıw. 4. Topıraq teren’ligi ha’m og’an jer tan’law. 5. Teren’ qazıw texnikası.

Tekserilmekshi bolg’an jerdi u’yreniw ushın usı jerdegi topıraq tipleri ha’m tipsheleri menen tanısıp shıg’ıladı. Sondayaq, jerdin’ ana jınısı, rel`efi, o’simligi, gidrogeologiyası, sharayatı ha’m onın’ topıraq payda bolıwına ta’sirin, usı menen birge topıraqlardın’ tip ha’m tipsheleri anıq shegaraların anıqlaw, topıraq dala, kartasın sızıw, kameral jumıslarg’a mag’lıwmatlar jıynaw jumısları orınlanadı.

Topırag’ı u’yrenilgennen keyin jerdin’ o’zinde jumısqa baslawdan aldın, xojalıqtın’ jo’nelisi, bar alamaslap egiw menen tanısalıd, tiykarg’ı eginler tu’ri ha’m o’nimi, sondayaq sharwashılıq ha’m sharwa azıq bazaları, qanday agrotexnikalıq ilajları qollanılıp atırg’anı ha’m qollanılatug’ın ma’ha’lliy to’ginler (torf, qıy, insan, qus ha’m jipek qurt shıg’ındıları ha’m t.b.), keyin tekseriliwi lazım bolg’an jer tekseriledi. Bunnan tısqarı, dalanı ko’zden keshiriw waqtında topıraqtın’ tipi ha’m tipshelerin ajıratıw maqsetinde 1-2 teren’ ha’m teren’sheler qazıp ko’riledi. Topıraqtı bunday tekseriwden maqset, qollanılıp atırg’an agrotexnikalıq ilajları ha’m topıraq payda etiwshi faktorlardı, sondayaq, insannın’ topıraqqa bolıp atırg’an ta’sirin tu’pten u’yreniw esaplanadı. Topıraqtı ko’zden keshirip bolg’annan keyin, toplang’an mag’lıwmat tiykarında plan du’ziledi. Keyin tiykarg’ı jumısqa kirisiledi.

Topıraqtı dalada tekseriw jumısı teren’ qazıwdan baslanadı. Teren’ qazıwdan aldın, topıraqtı tip ha’m tipshelerge ajıratıw ushın marshrurt boylap dalanı aylanıp shıg’ıladı. Belgili, topıraqtın’ o’zgeriwi usı jerdin’ o’simligine, aynıqsa, rel`efine baylanıslı. Sonın’ ushın dalag’a shıqpsatn aldın topografik tiykarın gorizontallarına tekseriw marshrutı ha’m teren’ qazıw jeri shamalap belgilep qoyıladı.

Tuproq teren’ligi jerdin’ rel`efine ko’re anıklanadı, eger o’simligi, topıraq ana jınısı (eroziya sebepli) ha’m awıl xojalıq-tarmag’ı o’zgerip

Rel`efi quramalı ha’m ha’r qıylı bolg’an jerden (da’r`ya oypatlarında qalsa, ol jag’dayda ha’r bir o’zgergen jerden teren’ qazıladı., to’belik, qır, don’ h.t.b) teren’ qazıladı jer usı jerge qaraslı bolıwı sha’rt. Eger tegislik bolsa, bir-birine parallel jag’dayda teren’likler belgilenedi. Ulıwma jer quramalılıg’ına kore 1-165 ga jerden 1 teren’ qazıladı.