1. Xalıq aralıq valyuta-kredit qatnasıqları hám valyuta sistemaları

1. Xalıq aralıq valyuta-kredit qatnasıqları hám valyuta sistemaları

Puldıń jer júzlik xojalıqta háreket etiwi hám túrli xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslarǵa (sırtqı sawda, jumıs kúshiniń hám kapitaldıń migraciyası, dáramatlar, qarızlar hám subsidiyalar aǵımı, ilimiy-texnikalıq ónimlerdi almasıw, turizm hám t.b.) xızmet etiw menen baylanıslı ekonomikalıq qatnasıqlar xalıq aralıq valyuta-kredit qatnasıqları dep ataladı. Xalıq aralıq valyuta-kredit qatnasıqları puldıń xalıq aralıq tólew qatnasıǵında háreket etiw processinde júzege keledi. Valyuta – bul mámleketlerdiń pul birligi (mısalı, sum, dollar, funt sterling, evro, iyena, yuan hám t.b.). Hár bir milliy bazar óziniń milliy valyuta sistemasına iye boladı. Bunda milliy hám xalıq aralıq valyuta sistemaların bir-birinen ajırata biliw zárúr. Milliy valyuta sisteması – valyuta qatnasıqlarınıń milliy nızamshılıq penen belgilengen, usı mámlekette shólkemlestiriliw formasın sáwlelendiredi. Onıń quramına sabaqlıqtı XXV babında keltirip ótkenimizdey tómendegi elementler kiredi:

-  milliy pul birligi;

-  valyuta kursınıń tártibi;

-  valyutaniń aylanısta bolıw sharayatları;

-  valyuta bazarı hám altın bazarı sisteması;

-  mámlekettiń xalıq aralıq esaplasıw tártibi;

-  mámlekettiń altın-valyuta rezerviniń quramı hám onı basqarıw sisteması;

-  mámlekettiń mámlekettiń valyuta qatnasıqların tártipke salıwshı milliy shólkemleriniń dárejesi. 

Xalıq aralıq valyuta sisteması – xalıq aralıq valyuta qatnasıqlarınıń mámleketler aralıq kelisimlerde aymaqlıq jaqtan bekkemlengen forması.

Xalıq aralıq valyuta sisteması quramınıń elementleri tómendegiler esaplanadı:

-  tiykarǵı xalıq aralıq tólew quralları (milliy valyutalar, altın, xalıq aralıq valyuta birlikleri – SDR,);

-  valyuta kursların belgilew hám uslap turıw mexanizmi;

-  xalıq aralıq tólemlerdi balanslastırıw tártibi;

-  valyutanıń aylanıs sharayatları;

-  xalıq aralıq valyuta bazarı hám altın bazarınıń tártibi;

-  valyuta qatnasıqların tártipke salıwshı mámleketler aralıq shólkemler sisteması.

Bunnan kórinip turǵanınday, milliy hám xalıq aralıq valyuta sistemasınıń elementleri derlik birdey bolıp, olar tek shólkemlestiriliwi, háreket etiwi hám tártipke salınıwshı dárejeleri boyınsha bir-birinen parqlanadı.

Xalıq aralıq valyuta sistemasında rezerv valyutalar, xalıq aralıq esaplasıw birlikleri – rezerv valyutalar sıpatında AQSh dolları, evro, Ullı Britaniya funt sterlingi hám Yaponiya ienası tán alınadı. 2016-jıldıǵ oktyabr ayınan baslap onıń quramına Qıtay Xalıq Respublikasınıń yuanı da kirgizildi. Xalıq aralıq esap birligi sıpatında SDR (ing. Special Drawing Rights, SDR) di kórsetiw múmkin. SDR valyuta sebetinde 2011-2015-jıllarda AQSh dollarınıń úlesi 41,9 % ti, evronıń úlesi 37,4 % ti, funt sterlingtiń úlesi 11,3 % ti, ienanıń úlesi 9,4 % ti quraǵan bolsa, 2016-2020-jıllarda AQSh dollarınıń úlesi 41,37 %,  evronıń úlesi 30,93 %, Qıtay yuanınıń úlesi – 10,92 %, yapon ienasınıń úlesi 8,33 % hám funt sterlingtiń úlesi 8,09 % bolıwı kútilmekte.

27-TEMA. 2-LEKCIYA

2. Valyuta kursı hám oǵan tásir kórsetiwshi fakrotlar

Hár qanday valyuta sistemasınıń eń áhmiyetli strukturalıq bólimlerinen biri valyuta kursıesaplanadı. Valyuta kursı bir mámleket yamasa mámleketler toparınıń pul birliginiń basqa mámleketlerdiń pul birliginde sáwlelenetuǵın bahası kórsetedi. Valyuta kurslarına tikkeley tásir kórsetiwshi faktorlar ishinen tómendegilerdi ajıratıp kórsetiw múmkin: - milliy dáramad hám óndiris shıǵınlarınıń dárejesi; - milliy tutınıwshılardıń real satıp alıw qábileti hám mámlekettegi inflyaciya dárejesi; - valyutalarǵa talap hám usınısqa tásir kórsetiwshi tólew balansınıń jaǵdayı; - mámlekettegi procent stavkasınıń dárejesi; - valyutaǵa dúnya bazarındaǵı isenim hám t.b. Hár bir milliy valyutanıń basqa valyutaǵa almasıw qábileti valyuta konvertaciyası dep ataladı. Sol belgisi boyınsha valyutalar 2 toparǵa bólinedi: Birinshisi tolıq konvertaciyalanıwshı valyutalar. Bular mámleket ishinde hám mámleket tısqarısında sheklenbegen halda almasatuǵın, yaǵnıy satılatuǵın hám satıp alınatuǵın valyutalar esaplanadı. Bul valyutalar hár qanday is ushın hám sheklenbegen muǵdarda almasadı. Bular arasında erkin konvertaciyalanıwshı qatań valyutalar bolıp, olar ekonomikası kúshli mámleketlerdiń pul birlikleri esaplanadı. Olar jer sharınıń barlıq jerinde almasıwǵa qabıl etiledi. Aytılǵan valyutalardıń qatarına AQSH dolları, Evropa awqamınıń evrosı, Qıtay yuanı, Angliya funt sterlingi hám Yaponiya ienası sıyaqlı valyutalar kiredi. Bular dúnyanıń abıraylı pul birlikleri esaplanadı. Ekinshisi bir tárepleme konvertaciyalanatuǵın valyutalar. Bular málim maqsetler jolında hám sheklengen tárizde almasatuǵın valyutalar. Usı valyutalar ishki konvertaciyalanǵanda olar tek sol valyutanı shıǵarǵan mámlekette basqa valyutalarǵa almasadı. Olar mámleket tısqarısında ulıwma almastırılmaydı yamasa sheklengen mámleketler sheńberinde almastırıladı. Valyutalardıń konvertaciyalanıw dárejesi mámleket ekonomikasınıń ashıq ekenligi, onıń rawajlanǵanlıǵı hám eksport potencialına baylanıslı boladı.