Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги в. И. Зуев, О. Қодирхўжаев, М. М. Адилов, У. И. Акрамов сабзавотчилик ва полизчилик

20-боб. КЎКАТ, ДУККАКЛИ ВА КАМ ТАРҚАЛГАН
САБЗАВОТ ЭКИНЛАР
Баргли кўкат сабзавот экинларини аҳамияти ва фойдаланилиши. Баргли сабзавот экинларининг кўк барглари истеъмол учун етиштирилади. Улар турли хил ботаник оилаларга тегишли. Улар биологик ҳолатлари, фойдаланиш ва ўстириш бўйича фарқланиб қуйидаги уч гуруҳга ажратилади: 1. Салатлилар учун, улар хом ҳолида ейилади. 2. Исмалоқлар, қайнатилган ҳолда истеъмол этилади. 3. Зираворлар, турли хил овқатларга солинади, шунингдек тузлама ва консервалашда фойдаланилади. Салатли сабзавот экинларидан боғ салати (латук), тсикор салати-эндивий ва эскарпол, витлуф тсикор салати, баргли ва Пекин карами; исмалоқлардан - исмалоқ, Янги Зеландия исмалоғи, манголд, семиз ўт, боғ олабутаси, рамс, газанда ва бошқалар; зираворлардан - кресс-салат, баргли хантал, петрушка ва селдерей, шивит, райҳон, бодринг ўти, кашнич, тоғрайҳон, сўзанак, анис, дракотсефялюм кенг тарқалган. Кўкат экинлар юқори маҳсулотдорлиги, тезпишиши ва иссиққа нисбатан талабчан эмасликлари билан ажралиб турадилар.
Кўкатсабзавот экинларининг қадрланишига уларда дармондориларнинг, айниқса, аскорбин кислотаси, минерал тузлар (калий, натрий, калтсий ва бошқалар), хушбўй моддаларнинг мавжудлигидир, улар овқат таъмини яхшилаб, иштаҳани очиб, овқат ҳазм бўлишига ёрдам берадилар. Уларда оқсил, углеводлар ва органик кислоталар мавжуд. Улардан кўплари дориворлик хусусиятига эга.
Ботаник таърифи. Ўзбекистонда кўкатсабзавот экинларининг турлари кам. Улардан кўплари селдерейлар (шивит, петрушка, селдерей, кашнич) оиласига мансуб. Бошқа оилалардан бу ерда райҳон (лабгулдошлар), салат ва экстрагон (Мураккаб гулдошлар), исмалоқ (Шўрадошлар), шовул (торонгулдош), кресс-салат (карамгулдошлар) ва бошқалар етиштирилади.
Турли ботаник оилаларга мансуб бу экинлар морфологик белгилари бўйича бир-биридан сезиларли фарқ қилади.
Салатнинг бир неча хили мавжуд: баргли салат тўпбарг маҳсулот қилади, у тез етилиши билан (экилганидан пишгунча 40 кун) ажралиб туради. Баргли салат барглари ярим кўтарилган тўпбаргни ёки диаметри 10-15 см ли ғовак бошни маҳсулот қилади, у ё думалоқ ёки думалоқ-япалоқ шаклга эга бўлади. Карам бошининг пишиб етилиши навига қараб, экилганидан сўнг 60-80 кунни талаб этади: салат ромен – йирик, юқорига қараган тўпбаргга эга. Тўпбарг ичида чўзилган-овалсимон шаклдаги ғовак бошни маҳсулот қилади. Ўсув даври 70-100 кун. Ўзбекистонда туманлаштирилган навлари йўқ. Лекин бошқа навларига қараганда “Московский парниковный” (баргли), “Майский”, “Каменная головка желтая” (бошли), “Парижский зеленный” (ромен) кўп тарқалган (20-расм).