Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

Шундай қилиб, онгимиз акс эттирган нарсаларни мустаҳкамлаш, сақлаб қолиш ва кейинчалик тиклаш (эсга тушириш) дан иборат бўлган ақлий фаолият хотира дейилади.
Хотиранинг айрим жараёнларини – эсда олиб қолиш, эс­да сақлаш, эсга тушириш ва унутиш жараёнларини кўриб чиқайлик.
ЭСДА ОЛИБ ҚОЛИШ
Хотира фаолияти эсда олиб қолишдан бошланади. Биз ҳамиша бир нарса ёки ҳодисани идрок қилишимиз, бирон нар­са ҳақида ўйлашимиз сингари ҳамиша бирон нарса ёки ҳодисани эсда олиб қоламиз.
Эсда олиб қолиш жараёни энг аввал мия пўстида идрок қилинаётган нарсаларнинг–буюм, сурат, сўз, фикр ва ҳоказоларнинг «излари» ҳосил бўлишидан ва айни вақтда эсда олиб қолинадиган материал билан кишида мавжуд билим ва тажриба ўртасида, эсда қоладиган материалнинг айрим қисмлари ёки элементлари ўртасида боғланиш вужудга келишидан иборатдир.
Эсда қолишнинг нерв-физиологик асоси бош мия пўстида янги муваққат нерв боғланишлари ҳосил бўлишидан ибо­ратдир.
Эсда олиб қолишнинг тезлиги, тўлалиги, аниқлиги ва мустаҳкамлиги ҳар хил бўлиши мумкин. Эсда қолдиришнинг бу сифатлари эсга туширишнинг тезлиги, тўлалиги ва аниқлигига, шунингдек нечоғли тез ёки секин унутилишига қараб аниқланади. Тез, тўла ва аниқ эсга тушириш ва тезда унутиб қўймаслик эсда қолдиришнинг энг яхши сифатларидандир.
Жумладан, унутишнинг тезлигига қараб, эсда қолдиришнинг мустаҳкам бўлиш-бўлмаслиги аниқланади: пухта эсда қолган материал секин унутилади ёки сира унутилмайди.
Шу сабабли эсда олиб қолишнинг ҳар хил сифати нимага боғлиқ деган саволнинг туғилиши табиийдир. Хотиранинг сифатини белгиловчи шартларни билиш педагогика учун амалий аҳамиятга эга, чунки бу шартларни билганда, энг мустаҳкам ва энг тез эсда қолдиришга эришмоқ учун нималар қилиш ва нималарни ҳисобга олиш керак экани маълум бўлади.
Турмушдаги кузатишлар педагогик амалий ва маҳсус экспериментал текширишлар кўрсатишча, эсда қолдиришнинг сифатлари – унинг тезлиги, тўлалиги, аниқлиги ва пухталиги, биринчидан, эсда қолдириш хилларига, иккинчидан, эсда олиб қолинаётган материалга кишининг (шахснинг) муносабатига ва учинчидан, эсда қолдириш учун қўлланилган маҳсус методик усул ва приёмларга боғлиқ бўлар экан.
Бироқ ҳар ҳолда эсда мустаҳкам олиб қолиш, албатта, энг аввал нерв системасининг аҳволига боғлиқдир. Нерв системаси соғлом ва тетик бўлса, муваққат нерв боғланишлар тезроқ ҳосил бўлиб, пухтароқ бўлади, бинобарин, эсда олиб қолиш ҳам тез ва пухтароқ бўлади.