Ўзбекист0н рeспубликаси олий ва ўрта махсус таълим

Одоб - ахлоқ - шахснинг ўзига ва дунёга нисбатан муносабатларидаги хатти-ҳаракатларининг белгиланган, аниқланган усули бўлиб, сабаб тасаввурлар ва қарашларни қамраб олади, яъни шахс шаклланадиган манба ҳисобланади.
Ижлимоий муҳитнинг шахс шаклланишидаги ўрни ниҳоятда беқиёсдир. Ии ив луълниларнинг ривожланиши инсоний-ижтимоий муҳитда яшашга И>. >ц 11.|л и|-иф ии кўплаб мисоллар келлириш мумкин. Инсон боласи, агар ижтимоий-м\ иииулиилилии
• .1 циимс, бошқа муҳит, айтайлик, ҳайвонлар муҳитига тушиб •И"¹ ъ ниулн ииний ҳдфъиламинг айрим биологик кўринишлари сақланар, лекин

2. 
   ъиинив 11ки. И.иолиюл. хнлли лиииука! бўлмайди. (1920-йилда ҳиндистонлик доктор Нни|ъ\ Мидииапуи шаҳри яқинидаги бўри уясидан топиб олган қизчалар Кумола ва Амола ҳаёти бунга мисол бўлади)¹. Ёки Даниел Дефонинг "Кобинзон Крузо” асаридаги бош қаҳрамон- Робинзон яшаган орол солиилларига унинг халоскор кемаси елкан ўтмаганида еди, у шахс сифатида деградацияга² учраган бўларди.
   

Ижтимоий муҳитнинг буюк инсонлар шаклланишидаги ўрни муҳим бўлиб, Алишер Навоий - шоир, Эйнштейн- физик, Улуғбек-астроном, Ибн Сино-табиб бўлиб туғилмаган, албатта. Улардаги қобилият куртакларининг ривожланиши, истеъдодга айланишида ижтимоий муҳит, таълим -тарбия муъҳим ўрин егаллайди. Давлатимизнинг баркамол инсон тарбиялаш борасидаги сиёсатида ҳам шахс шаклланишида муҳитнинг ўрни муҳимлиги кўрсатилади.
Таълим - тарбия инсоннинг шаклланишида етакчи ўрин эгаллайди.Таълим -тарбия натижасида ирсият ва муҳитнинг стихияли таъсирини ўқиш, .чизиш, меҳнат қилиш, мусиқа басталаш ва бошқа малака ва кўникмалар егалланиши евазига ўзгартириш, ҳатто туғма камчиликлар(карлик, заиф кўриш, соқовлик)ни бартараф етиш мумкин. Мустақиллигимизнинг дастлабки кунлариданоқ мамлакатимизда қобилиятли, истеъдодли ва иқтидорли болаларга алоқида еътибор берила бошлади, уларнинг иқтидори ёшлигидан
Иъедагогика. Ўқув куллэлма // А.Мунаwаров таҳририда- Тошкент:Ўқитувчи, 2006,- 29- бет.
И !>еградация - шахснинг ривожланишида тубанлик ҳолати, яъни инсоннинг шахс сифатида таназзулга учраши (муалли


номидаги ва Президент стипендияларининг таъсис этилганлиги ҳам ёшларга бўлган эътиборнинг тимсолидир.
Аждодларимиз томонидан қолдирилган маънавий меросда комил инсонни маънавий ривожлантириш ғояси ўз ифодасини топган. Хусусан, “Авесто”, Қуръони Карим, Шарқ мутафаккирларининг ноёб асарларидаги комил инсон ғояси, Шарқона ахлоқ кодекси ва бугунги кундаги Ўзбекистон Республикаси Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида соғлом авлод тарбияси ҳақида ўлмас ғоялар келтирилган. Ҳар бир инсон шахс сифатида турлича намоён бўлар екан, унинг ижтимоий воқеликка, меҳнатга, инсонлар ва жамиятга бўлган муносабати, фаоллик даражаси, ахлоқ-одоб борасидаги етуклиги турлича бўлади. Шахс қайси жамиятда яшаса, ўша жамият қонун-қоидаларига амал қилади ва вояга етади. Педагогикада шахснинг камолотга етишишида мураккаб ва зиддиятли жараён сифатида қаралади. Шахснинг камолотга еришишида ирсият, муҳит, мақсадга мувофиқ амалга ошириладиган таълим -тарбия ва албатта, ўзининг мустақил фаолияти, ирода сафарбарлиги муъҳим аҳамият касб етади.
Ирсият нишоналари шахсни шакллантиришнинг объектив омилларига киради. Инсон организмидаги анатомик тузилиш, физиологик ҳаракат, асаб типи, асосий шарциз рефлекслами ота-онасидан мерос қилиб олади. Замонавий педагогика ва психология фанларида одам шахси ва хулқи ривожланишида биологик омилларнинг ролини юксак баҳолаб, шахсни наслга боғлаб ўрганувчи бихевиоризм, прогматизм, биогенетик оқимлар мавжуд бўлиб, уларнинг айрииън вакиллари (Э.Торндайк) одам боласи она пуштидалигидаёқ бўлажак шахсга хос барча хусусиятларга ега бўлади, деган фикми илгари суришса, айримлари онг ва ақлий қобилият ҳам наслдан-наслга ўтади,- деган ғояни маъқуллайдилар. Баъзи олимлар шахснинг ахлоқий жиҳатдан ўсишини ҳам ирсиятга боғлайди.Шимдай қилиб, ирсийлик шахснинг ўзига хослигини белгилаб берадиган анатомик, физиологик, психологик, ташкилий жиҳатлар, ота-она томонидан ирсий ўзгарувчилар орқали ўтадиган бирликлардир.
Биологик омилнинг инсон шаклланишидаги ўрни муъҳим ва ўзига хос, албатта, ирсиятнинг аҳамиятини инкор етиб бўлмайди, инсонга хос хусусиятлар - ақлий ва жисмоний меҳнат қобилияти, тафаккур ва нутқ ҳам туғма ўтиши мумкинлиги, лекин бу туғма имкониятлар ривожланиши учун инсон боласи инсоний муҳит, одамлар орасида яшаши, жамиятда муносабатлар ўрнатиши, ижтимоий ҳаётда қатнашиши ва маълум хулқ- одоб қоидаларига амал қилиши лозимдир. Инсоннинг шахс сифатида шаклланишида муҳит (географик, екологик, ахборот воситаларининг узоқ-яқинлиги, ота-она, бобо-бувилар тарбиясининг тўлақонлиги, ташқи муҳит ва ҳ.к) беқиёс амият касб етади.
Шахснинг ривожланишида «фаоиият», «фаоллик» тушунчаларининг ўрни беқиёс. Буюк инсонлар ўз соҳаларида юксакликка еришиш учун тинмай меҳнат қилганлар. Инсон ўз интилиши ва фаоллиги билан юксак натижаларга


эришиши мумкин, қобилият ва истеъдодни рўёбга чиқариш учун ҳам ўз устида ишланиши зарурдир.
Шундай қилиб, таълим-тарбия жараёнини оқилона ташкил етишда педагогик диагностика:
биринчидан, индивидуал таълим жараёнини қулайлаштириш; иккинчидан, жамият талабидан келиб чиқиб, таълим-тарбия натижаларини олдиндан башоратласн, самарадорлигини аниқласнни таъминлаш;
учинчидан, ўзига хос таълим вўналиши ва мутахассисликни тўғри танлашга ёрдам беради.
МАВЗУ ЮЗАСИДАН САВОЛЛАР ВА ТОПШИРИҚЛАР