Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish

Texnologik sxema deb bir-biri bilan mantiqiy jihatdan uzviy bog’langan texnologik jarayonlar (amallar, operasiyalar)ning zaruriy tartibda bajariladigan yig’indisiga aytiladi.
Texnologik operasiyalar bajarilayotganda ishlov berilayotgan mahsulot turli tashqi ta’sirlar ostida bo’ladi. Bularga mexanik, issiqlik, namlik, erituvchi va kimyoviy reagentlarning o’z o’rnida ta’siri kiradi.
U yoki bu texnologik operasiyalarni bajarishdagi jarayonlarni shartli ravishda asosiy va yondosh jarayonlarga ajratish mumkin. Shu narsani takidlash lozimki, ko’pchilik hollarda yondosh jarayonlar operasiyaning umumiy yo’nalishi va yakuniy effektiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Masalan, moyni siqib olishda mexanik va gidrodinamik (moyning oqib chiqishi) jarayonlar asosiy hisoblanib, ular mexanik energiyani ishqalanish kuchi hisobiga issiqlik energiyasiga aylantiruvchi yondosh jarayonning sodir bo’lishiga turtki bo’ladi. Yondosh issiqlik ajralish jarayoni kunjaradagi oqsil moddalarning denaturasiyasi, moyning oksidlanishi kabi kimyoviy jarayonlarini va namlikning diffuzion bug’lanishini kuchaytirib yuboradi.
Moyli urug’larni qayta ishlash texnologik sxemalarida bajariladigan jarayonlar tayyorlov, asosiy, yordamchi va qo’shimcha operasiyalardan tashkil topadi. Moyli urug’larni tozalash, namligi bo’yicha konditsiyalash va mag’izni qobig’idan ajratib olish tayyorlov operasiyalar turkumiga kiradi. Asosiy operasiyalarga moyli urug’larni va ajratilgan mag’izni maydalash (yanchish), qovurish, presslash va ekstraksiya yuli bilan moy olish kiradi. Yordamchi operasiyalarga esa shrot tarkibidan erituvchini haydash, moyni misselladan ajratib olish, erituvchi bug’larini regeneratsiya va rekuperatsiya qilish kiradi. Qo’shimcha operasiyalarga esa forpress yoki ekstraksiya qora moylarini birlamchi tozalash, fosfatid konsentratini olish va oqsil moddalarni ajratish va boshqalar kiradi.
Asosiy, tayyorlov, yordamchi va qo’shimcha operasiyalarning uzviy bog’liqligi texnologik sxemani tashkil qiladi.
Chet el hamda MDX mamlakatlarida o’simlik moylari olish uchun quyidagi texnologik sxemalar qo’llaniladi:
1. Presslash usuli bilan tugallanadigan sxemalar: a) shnekli presslar yordamida bir marta presslash usuli; b) shnekli presslar yordamida ikki marta presslash usuli; v) shnekli presslar yordamida uch marta presslash usuli.
2. Ekstraksiya usuli bilan tuganlanadigan sxemalar: a) ikki marta presslash va oxirida ekstraksiyalash; b) bir marta presslash va oxirida ekstraksiyalash; v) to’g’ridan-to’g’ri ekstraksiyalash. Ikkala sxema buyicha (b) usullari eng ko’p tarqalgan bo’lib, 2-b usul “forpresslash – ekstraksiyalash” sxemasi deb nomlanadi. Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan o’simlik moylarining 85 % dan oshig’i shu sxema asosida olinadi.