X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

eritrositlar,
oq 
qon tanachalari — 
leykositlar
va qon plastinkalari — 
trombo-
sitlardan
iborat, ya’ni murakkab tarkibga ega. Ularning me’yorda 
tarkibi, o'zaro nisbati va fizik-kimyoviy xususiyatlari ma’lum 
mutanosiblikda bo'lgani tufayli ular aslida gomeostazning muhim 
ko'rsatkichlari hisoblanadi.
200

---

---- Qon hujayralari va differansiyatsiyalanish davr lari
w
*
7- 
rasm.
201

---

Qon shakliy elementlari qizil suyak ko‘migida, timusda, ta- 
loqda va boshqa limfoid a’zolarda o'zak hujayralardan hosil boMadh*
QON UMUMIY MIQDORINING O'ZGARISHLARI
Qon tana og‘irligining 1/13 qismini tashkil qilib, uning 
shundan 4/5 qismi sirkulatsiyada qatnashadi. Sirkulatsiyadagi 
qonning umumiy hajmi arterial qon bosimini saqlab turishda 
muhim ahamiyatga egadir.
M a’lumki, qon shakliy elem entlar va plazmadan tashkil 
topgan bo'lib, eritrositlarning umumiy hajmi (plazmaga nisba­
tan) — ya’ni gematokrit erkaklarda o‘rta hisobda 47%, ayollarda 
42% ni tashkil qiladi.
Qon umumiy hajmining o'zgarishlari yoki uning shakliy 
elementlari yoki suyuq qismida o'zgarishlariga bog'liq boMishi 
mumkin. Ayrim holatlarda, masalan, kuchli terlaganda qonning 
hajmi 50% gacha kamayib ketishi, boshqa holatlarda, masalan, 
ko'p suv yoki boshqa suyuqliklar ichilganda 60% gacha ko'payishi 
mumkin. Shu sababli qon umumiy hajmining o'zgarish turlari 
gematokrit ko'rsatkichiga qarab farqlanadi. Qon hajmining ko'pa­
yishi — 
gipervolemiya,
kamayishi — 
gipovolemiya,
normada 
boMishi esa — 
normovolemiya
deyiladi.
Gipervolemiya, ya’ni sirkulatsiyada qon hajmining ko'payishi 
chiqib kelishiga ko'ra 3 xil turga boMinadi.
1. Oddiy gipervolemiya — bunda qonning shakliy elementlari 
va suyuq qismining ko'payishi muvofiq ravishda boMadi, qonning 
gematokrit ko'rsatkichi o'zgarmaydi. Bunday gipervolemiya, masa­
lan, qon quyilganda, yoki jismoniy, ish bajarilganda depolardagi 
qonning jalb etilishida kuzatiladi va qisqa muddat davom etadi.
2. Polisitem ik gipervolemiya — qon hajmining shakliy 
elementlari, asosan eritrositlarning ko'payishi (eritrositoz — abso­
lut, haqiqiy) hisobiga birlamchi yoki ikkilamchi shaklda kuza- 
tilishi mumkin. Ikkilamchi ko'payishi kompensator xarakterda 
bo'lib, aw alo suyak ko'migining turli kasalliklarida va boshqa 
kasalliklarda (masalan, yurak yetishmovchiligida, o'pkaning
20 2

---

surunkali kasalliklarida) yoki balandlikda (tog‘ sharoitida yashov- 
chilarda) istiqomat qiluvchilarda kuzatiladi. Birlamchi eritremiya 
esa kasallik (Vakez kasalligi) sifatida kuzatiladi. Polisitemik 
gipervolemiyada gematokrit ko'rsatkichi normadan yuqori boMadi.
3. 
Oligositemik gipervolemiya — qonning suyuq qismi ko'pay­
ishi (gidremiya) hisobiga boMib, bunda gematokrit ko'rsatkichi 
pasaygan bo'ladi. Bu turdagi gipervolemiya ko'pincha shish bilan 
birga davom etuvchi kasalliklarda shishdan qaytish davrida, buy­
rakning ba’zi kasalliklarida siydik ajralishining kamayishi sababli 
va qonga turli suyuqliklar yuborilganda (odatda, qisqa vaqt ichida) 
kuzatiladi.
Gipovolemiya deb, sirkulatsiyadagi qon hajmining kamayishiga 
aytiladi va uning ham 3 xili farqlanadi:
1. Oddiy gipovolemiya — bunda qon hajmi shakliy elemen­
tlar bilan plazmaning bir tarzda kamayishi hisobiga bo'ladi, 
gematokrit