X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

Klinik o'lim —
hayotning asosiy tashqi alomatlarining — yurak 
urishi, nafas olish va es-xushning yo'qolishi bilan ifodalanadi. 
Organizmning to'qimalarida moddalar almashinuvi nihoyatda past 
darajada kechadi, ammo u markaziy nerv sistemasi tomonidan 
boshqarilmaydi. Normotermiya (+36° +37°C) da klinik o'lim 5 
minutgacha davom etsa, gipotermiyada bu hodisa 40—50 minut, 
hatto 2 soatgacha davom etishi mumkin. Agar reanimatsion yordam 
va intensiv 
(ja d a l) 
terapiya usullari qo'llanilmasa, bu davr 
tugagandan so'ng moddalar almashuvida qayta tiklanmaydigan 
o'zgarishlar yuzaga keladi va klinik o'lim biologik o'limga aylanadi.
Shunday qilib, o'lish jarayoni yaxlit bir butun organizmning 
yemirilishi, parchalanishidan iborat. Har xil organ va sistemalari 
funksiyalarining to'xtashi hamda so'na borishi ularning filogenetik 
yoshiga teskari ravishda sodir boMadi. Filogenetik jihatdan eng 
«yosh» sistemalar (masalan, markaziy nerv sistemasi va hokazo) 
eng aw al faoliyatdan to'xtaydi, eng «qadimgi» va soddaroq 
sistemalar esa keyinroq to'xtaydi.
O R G A N IZ M N I T IR IL T IR IS H
Terminal holatdagi bemorlarga samarali yordam ko'rsatish, 
organizmni ushbu ahvoldan chiqarish, ya’ni tiriltirish uchun 
quyidagi patofiziologik asoslariga amal qilish lozim:
195

---

1. Tiriltirish — zaruriyat yuzaga kelganda nihoyatda zudlik 
bilan boshlanishi lozim.
2. Tiriltirish tadbirlarini amalga oshirishda o'lishning har xil 
turlarining awalo etiologiya va patogenetik xususiyatlarini e’tiborga 
olish shart. Shuni esda tutish lozimki, asfiksiyadan yuzaga 
keladigan o‘lim, qon yo'qotishdan yoki elektr va shu kabilardagi 
jarohatlanishdan yuzaga keladigan o'limdan farqlanadi.
3. Tiriltirishning maqsadga muvofiq usullarining asosini gipo­
ksiyaga qarshi kurash, ya’ni terminal holat patogenezining asosiy 
bo‘g‘inini yo'qotishga qaratilgan tadbirlar tashkil qilishi kerak.
4. Har bir alohida kasaldagi terminal holatning xususiyat­
larini (odamning yoshi, jinsi, kasal bo‘lganiga qadar sog‘lig‘ining 
ahvoli va hokazo) e’tiborga olib tiriltirishning kompleks usullarini 
qo'llamoq zarur.
5. Sun’iy qon aylanish (yurakni vositali massaj qilish, 
«og‘izni og'izga» yoki «og'izni burunga» to ‘g‘rilab sun’iy nafas 
oldirish)ni yaratish hamda tananing haroratini pasaytirish (sun’iy 
gipotermiya) yo'llari bilan klinik o‘lim muddatini uzaytirishga 
harakat qilish lozim.
Organizmni tiriltirishning quyidagi patofiziologik usullari 
mavjud:
1. Y urak fao liy atin i q ay tad an tiklash uchun arterial 
tomirlarga suyuqlikni jo'natish. Bu usul koronar (toj) tomirlar 
orqali yurak mushaklarining qon bilan ta ’miilanishi tezlik bilan 
yaxshilanishiga olib keladi.
2. Yurak orqali uning foydali qo‘zg‘olish vaqtining davomiy- 
ligiga yaqin, ya’ni qisqa muddat — 0,01 sekund ichida yuqori 
kuchlanishli (3000 V) elektr razryadini defibrillyator yordamida 
o'tkazish.
3. Har xil apparatlardan foydalanib, o ‘z vaqtida sun’iy nafas 
olish usulini qo'llash. Buni bemor yoshini hisobga olib amalga 
oshirish kerak, masalan, har bir nafas olganda katta yosh- 
dagilarning o'pkasiga 1000—1500 ml, yangi tug'ilgan chaqaloq­
lar o'pkasiga esa 95—105 ml havo kiritiladi.
4. Q onning buzilgan gomeostazi (m asalan, atsidoz) ni 
bartaraf qilish, normallashtirish.
196

---

REANIMATSION PATOLOGIYA
Bemor terminal holatdan chiqarilib, reanimatsiya va jadal terapiya 
tadbirlari o'tkazilgandan so'ng paydo bo'ladigan har xil asoratlar 
reanimatsion patologiya yoki «postreanimatsion kasallik» tushun- 
chasiga kiradi. Postreanimatsion asoratlar ko'pincha asosiy kasallikni 
chetga surib, o'limning bevosita sababiga aylanadi. Postreanimatsion 
asoratlar quyidagi hollarda paydo bo'lishi mumkin:
1. Yurakni bevosita massaj — uqalash natijasida bemorni 
'jarohatlab qo'yish mumkin (ko'krak qafasi suyaklarining sinishi, 
pariyetal plevraning yirtilishi, jigar, taloq pardalarining yorilishi 
oqibatida qorin bo'shlig'iga ko'p miqdorda qon quyilishi, oshqozon 
devorining jarohatlanishi va hokazo).
2. Jarrohlik xatti-harakatlari ham jarohatlarga sabab bo'lishi 
mumkin (yurak punksiyasi, yirik venalar punksiyasi va katete- 
rizasiyasi, traxeostomiyalar), bunday hollarda yurak tamponadasi, 
o'mrov osti venalarining yorilishi, ko'ks oralig'iga qon quyilishi, 
ovoz boylamlarining shikastlanishi, traxeya sfiilfiq pardasining 
zararlanishi paydo bo'lishi mumkin.
3. O'pkaning sun’iy ventilatsiyasi tufayli traxeya, bronxlar va 
o'pkaning yalligManishi, o'pka atelektazi, bosim yoki jarohat (o'pka 
to'qimasining yorilishi, emfizemasi)lar yuzaga kelishi mumkin.
Jarohatlanishsiz asoratlarga transfuzion terapiya, parenteral 
ovqatlantirish bilan aloqador asoratlar kiradi. Bular qatoriga 
trombozlar, emboliyalar, pirogen reaksiyalar, anafilaktik reak­
siyalar, giperglikemiyalar, glukozuriyalar, osmotik diurezlar, qon 
ivishining buzilishi, suv-tuz muvozanati ning o'zgarishi, septik 
tromboflebitlar kiradi. Giperbarik oksigenatsiyada oksigendan 
intoksikatsiya yuzaga keladi.
Reanimatsion terapiyaning jarohatlanishsiz kechadigan asorat- 
lariga markaziy nerv sistemasining har xil shikastlanishlari kiradi. 
Bular ichida turg'un deserebratsiya alohida o'rin egallaydi. Bunda 
yurak faoliyati saqlangani holda nafas mustaqil ravishda kuza- 
tilmaydi va shu tufayli o'pkaning uzoq muddatli sun’iy ventilatsiyasi 
amalga oshiriladi. Bosh miyaning bunday postreanimatsion pa- 
tologiyasini miyaning o'limi deyiladi.
197

---

Miya o'limida miya yarim sharlari, miyacha, orqa miyaning 
birinchi va ikkinchi bo'-yin segmentlarining umumiy nekrozi pay­
do boMadi, bunda yurak faoliyati saqlanadi, tashqi nafas esa 
sun’iy nafas apparati yordamida ta’minlanadi.
Miya o'limining klinik manzarasi markaziy nerv sistemasi 
hamma funksiyalarining to'xtashi bilan ifodalanadi: bularga es- 
xush, mustaqil nafas olish, hamma shartsiz reflekslar (og‘riq va 
hokazo), shartli reflekslar, miyaning elektrik faoliyati so‘nishi 
hamda arterial bosimning «0» gacha tushishi kabi belgilar kiradi.
Miya o‘limi sharoitida reanimatsion tadbirlar va jadal terapiya 
usullari ta’sirida nafas qayta tiklanmaydi. Gemodinamikaning orqa 
miya yordamida boshqarilishi saqlanganligi tufayli arterial bosim 
past ko‘rsatkichlar darajasigacha (80—50 mm simob ustuni hiso­
bida) qayta tiklanishi mumkin.
Miya o'limi sodir bo'lgandan 6—48 soat o‘tgach orqa miya­
ning reflekslari qaytadan tiklanishi mumkin. 0 ‘pkaning sun’iy 
ventilatsiyasi saqlangan kasallar miya o‘limi holatida 2—3 hafta 
davomida yashashlari mumkin, so'ngra esa ularda yurak faoliya­
tining qayta tiklanmaydigan to'xtashi sodir bo'ladi.
Miya o'limi quyidagi sabablardan yuzaga kelishi mumkin:
1. Yurakning birlamchi to'xtashidan, so'ngra bosh miyada 
qon aylanishining 3—4 minut davomida to'xtashi oqibatida.
2. Qon aylanishi saqlanib, 3 kecha-kunduzdan ko'proq 
muddatda o'pkaning sun’iy ventilatsiyasidan foydalanish tufayli.
3. Insultlarda nafas markazining falajlanishi yurak faoliyati 
o'zgarm ay qolganda ham. Nafas va nafas harakatlarining 
yo'qolishi, P o C 0 2 ning qonda miqdori 60 mm simob ustunidan 
ham ortishi (nafas markazini qo'zg'otish uchun zarur miqdorga 
yetganda), angiografiya usuli bilart miyada qon aylanishining 
to'xtashining qayd etilishi, miya to'qim asining har 100 g 
og'irligiga 0,3—0,48ml oksigenning sarflanishi (normada miya 
to'qimasini 100 g ga bir minutda o'rtacha 3,3 ml