X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va



Download 5,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet46/199
Sana24.04.2022
Hajmi5,26 Mb.
#578682
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   199
Bog'liq
Abdullayev N Patologik fiziologiya asoslari 2007

Isitma —
bu gomoyotermli jonivorlarga xos issiqlik hosil b o 'li­
shi va ajratilishiga oid m urakkab reaksiyalar idora etilishining 
buzilishi, aslida himoyaviy aham iyatga ega va gomeostazni tashqi 
to m o n d a n , asosan tana haroratining oshishi bilan xarakterla- 
nuvchi tipik patologik jarayon.
Isitm a gom oyoterm lilar evolutsiyasi davom ida, birinchi nav­
batda infeksion agentlarga nisbatan m oslashuv reaksiyasi sifatida 
sh akllangan, u m u m an organizm ning tabiiy rezistentligi bilan 
bevosita bog'liq jarayondir. Isitma ayrim hollarda o 'z oqibatiga ko'ra 
faqat him oyaviy em as, balki nihoyatda kuchli shikastlovchi omil 
ham dir.
Tana haroratining ko'tarilishi bilan o'tadigan kasalliklar qadim - 
dap «isitma» deb nom langan. Isitm a h o zir m ustaqil kasallik deb 
hisoblanm asa h am b a ’zi kasalliklar h am o n isitm a deb ataladi 
(m asalan, bezgak isitmasi; «sariq isitmasi», Ku isitmasi va hoka­
zo). Isitm aning sabablari va rivojlanish m exanizm lari XIX asrda 
organizm va tashqi m uhit o'rtasidagi issiqlik almashinuvi haqida 
m a ’lu m o tlar olingandan keyin c h u q u r o 'rg an ila boshladi. XX 
asm ing ikkinchi yarm ida h ar xil bakteriyalam ing pirogenlik xusu­
siyatlari o 'rganildi.
97


1950-yillarda bakterial preparatlar organizmga kiritilganda qon 
va limfada ikkilamchi (endogen) pirogenlar hosil bo4ishi va ulam i 
leykositlar ishlab chiqarishi aniqlandi.
TERMOREGULATSIYA
M a’lum ki, qon va ichki organlar h aro rati 36—37°C, kun 
davomida 1,0— 1,2°C ga o'zgarib turadi. Bu farq 2,5—3,0°C atrofida 
bo'lsa, kishi yom on ahvolga tushadi va 43°C da hayot to'xtaydi.
Issicjlik hosil bo'Iishining asosiy m anbayi oziq-ovqat m odda- 
laridir. O rganizm da hosil bo'lgan energiyaning deyarli 30—40% 
bevosita issiqlik k o 'rin ish id a b o 'lib , uni ikkilam chi issiqlik deb 
hisoblaydilar.
H aroratning m a ’lum b ir darajada o'zgarm agan holda ushlab 
turilishi, ya’ni gom oyoterm iya (yoki issiqlik gom eostazi) issiqlik- 
ning m a’lum m iqdorda ham hosil bo'lishini, ham ajratilishini ana 
shu darajada (36—37eC) m uvozanatini idora etib turish, um um - 
lashtirib aytganda kimyoviy va fizikaviy jaray o n lam i boshqarish 
omillari ham da m exanizm lari orqali amalga oshiriladi.
1. 
Kimyoviy termoregulatsiya — bu quyidagilar hisobiga hosil 
bo'layotgan issiqlikni idora etishni o 'z ichiga oladi:
Skelet m uskullarining qisqarishi hisobiga, odam tin ch yotga- 
nida muskullari taranglashsa issiqlik hosil bo'lishi — 10% ga, ozroq 
harakat qilsa 50—80% ga, o g 'ir jism oniy ish bajarsa issiqlik hosil 
bo'lishi 400—500% gacha ortadi;
sovuqdan muskullar titrasa, issiqlik hosil bo'lishi 2 —3 baro­
b ar ortadi.
— tashqi harorat pasayganda jigar va buyraklarda issiqlik hosil 
bo'lishi ko'payadi.
2. 
Fizikaviy term oregulatsiya — bu 3 y o 'l yoki m exanizm
orqali amalga oshiriladi:
1) issiqlikni u yoki bu m uhit, sath, jism larga o 'tk azish ;
2) issiqlikni nurlatish orqali atrofga tarqatish;
3) . terlash va nafas orqali issiqlikni bug'latish.
Haroratni idora etish va bir m e’yorda ushlab turish issiqlik hosil 
qilish va uni ajratish jarayonlarining o 'z a ro m u n o sab atlarin i,
98


ularning bir-biriga muvofiqligini, qolaversa m uvozanatini idora 
etish nerv va endokrin tizim lari, ularn in g turli b o 'lim lari, b o ‘- 
g‘inlari orqali amalga oshiriladi.
Epiteliy ostida terining chuqur qavatida va tom irlar devorida 
sovuq ham da issiqlikni sezuvchi retseptorlar bor. Asosiy term o - 
regulator m arkaz gipotalam usda joylashgan bo'lib, uning oldingi 
qismida sovuq va issiqni sezuvchi neyronlar joylashgan. Ularga 
m a’lum ot periferiyadagi term o retsep to rlard an keladi. B undan 
tashqari, bu zo n alar h aro rat o 'zg arish larin i to ‘g‘rid a n -to ‘g ‘ri 
bevosita ham sezadilar. Gipotalamusning orqa qismida esa harorat 
m a’lumotlari integratsiyalanadi va fizikaviy hamda kimyoviy term o- 
re g u la tsiy ala rn i b o sh q aru v ch i va n a tija li rag ‘b a tla n tiru v c h i 
munosabat yuzaga keladi. Bu m arkazlar uchun qo‘zg‘alishni o 'tk a ­
zuvchi maxsus m oddalar: asetilxolin, serotonin, noradrenalin. 
N a+, K+ ionlari konsentratsiyasining bosh miya qorinchalarida 
ortishi bu neyronlar qo'zg'aluvchanligini o'zgartiradi.
O dam da sovuq va issiq sezuvchi retseptorlar qo 'zg 'alg an d a 
term oregulatsiya m arkaziga im pulslar keladi. Bu yerda ularni 
integratsiya qilish natijasida effektor im pulslar hosil bo'ladi. Bu 
im pulslar sim patik nerv yo'llari orqali m oddalar alm ashinuvini, 
ionlar alm ashinuvini o'zgartiradi, titra sh va hansirashlarga olib 
keladi (3-rasm ).

Download 5,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   199




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish