1950-yillarda bakterial preparatlar organizmga kiritilganda qon
va limfada ikkilamchi (endogen) pirogenlar hosil bo4ishi va ulam i
leykositlar ishlab chiqarishi aniqlandi.
TERMOREGULATSIYA
M a’lum ki, qon va ichki organlar h aro rati 36—37°C, kun
davomida 1,0— 1,2°C ga o'zgarib turadi. Bu farq 2,5—3,0°C atrofida
bo'lsa, kishi yom on ahvolga tushadi va 43°C da hayot to'xtaydi.
Issicjlik hosil bo'Iishining asosiy m anbayi oziq-ovqat m odda-
laridir. O rganizm da hosil bo'lgan energiyaning deyarli 30—40%
bevosita issiqlik k o 'rin ish id a b o 'lib , uni ikkilam chi issiqlik deb
hisoblaydilar.
H aroratning m a ’lum b ir darajada o'zgarm agan
holda ushlab
turilishi, ya’ni gom oyoterm iya (yoki issiqlik gom eostazi) issiqlik-
ning m a’lum m iqdorda ham hosil bo'lishini, ham ajratilishini ana
shu darajada (36—37eC) m uvozanatini idora etib turish, um um -
lashtirib aytganda kimyoviy va fizikaviy jaray o n lam i boshqarish
omillari ham da m exanizm lari orqali amalga oshiriladi.
1.
Kimyoviy termoregulatsiya — bu
quyidagilar hisobiga hosil
bo'layotgan issiqlikni idora etishni o 'z ichiga oladi:
Skelet m uskullarining qisqarishi hisobiga, odam tin ch yotga-
nida muskullari taranglashsa issiqlik hosil bo'lishi — 10% ga, ozroq
harakat qilsa 50—80% ga, o g 'ir jism oniy ish bajarsa issiqlik hosil
bo'lishi 400—500% gacha ortadi;
—
sovuqdan muskullar titrasa, issiqlik hosil bo'lishi 2 —3 baro
b ar ortadi.
— tashqi harorat pasayganda jigar va buyraklarda issiqlik hosil
bo'lishi ko'payadi.
2.
Fizikaviy term oregulatsiya — bu 3 y o 'l yoki m exanizm
orqali amalga oshiriladi:
1) issiqlikni u yoki bu m uhit, sath, jism larga o 'tk azish ;
2) issiqlikni nurlatish orqali atrofga tarqatish;
3) . terlash va nafas orqali issiqlikni bug'latish.
Haroratni idora etish va bir m e’yorda ushlab turish issiqlik hosil
qilish va uni ajratish jarayonlarining o 'z a ro
m u n o sab atlarin i,
98
ularning bir-biriga muvofiqligini, qolaversa m uvozanatini idora
etish nerv va endokrin tizim lari, ularn in g turli b o 'lim lari, b o ‘-
g‘inlari orqali amalga oshiriladi.
Epiteliy ostida terining chuqur qavatida va tom irlar devorida
sovuq ham da issiqlikni sezuvchi retseptorlar bor. Asosiy term o -
regulator m arkaz gipotalam usda joylashgan bo'lib,
uning oldingi
qismida sovuq va issiqni sezuvchi neyronlar joylashgan. Ularga
m a’lum ot periferiyadagi term o retsep to rlard an keladi. B undan
tashqari, bu zo n alar h aro rat o 'zg arish larin i to ‘g‘rid a n -to ‘g ‘ri
bevosita ham sezadilar. Gipotalamusning orqa qismida esa harorat
m a’lumotlari integratsiyalanadi va fizikaviy hamda kimyoviy term o-
re g u la tsiy ala rn i b o sh q aru v ch i va n a tija li rag ‘b a tla n tiru v c h i
munosabat yuzaga keladi. Bu m arkazlar uchun qo‘zg‘alishni o 'tk a
zuvchi maxsus m oddalar: asetilxolin,
serotonin, noradrenalin.
N a+, K+ ionlari konsentratsiyasining bosh miya qorinchalarida
ortishi bu neyronlar qo'zg'aluvchanligini o'zgartiradi.
O dam da sovuq va issiq sezuvchi retseptorlar qo 'zg 'alg an d a
term oregulatsiya m arkaziga im pulslar keladi. Bu yerda ularni
integratsiya qilish natijasida effektor im pulslar hosil bo'ladi. Bu
im pulslar sim patik nerv yo'llari orqali m oddalar alm ashinuvini,
ionlar alm ashinuvini o'zgartiradi, titra sh va hansirashlarga olib
keladi (3-rasm ).
Do'stlaringiz bilan baham: