Ijtimoiy valeologiya
inson salomatligini sotsium da, uning odam lar,
jam iy at bilan ko‘p obrazli va k o 'p variantli ijtim oiy xarakterdagi
m unosabatlarini o'rganishni o 'z oldiga m aqsad qilib qo'yadi.
Va n ih o y at,
oila valeologiyasi
oila a ’z o la rin in g salo m atlig in i
s h a k lla n tiris h d a u la r n in g o 'r n i va ro lin i o 'r g a n a d i. A ftid a n ,
valeologiyaning m azkur bo 'lim i salom atlikni sh ak llantirish-b o lan i
tu g 'i l i s h g a ta y y o r la s h d a n , s a lo m a tlik k a o n g li m u n o s a b a tn i
tarbiyalashgacha b o 'lg an davrda katta aham iyatga ega. C hunki aynan
oilada salomatlikni asrashga bo'lgan munosabat, maqsadga yo'naltirilib,
bosqichm a-bosqich am alga oshiriladi.
H ayot, salom atlik bu — inson ega b o 'lad ig a n m uhim ijtim oiy
qadriyatlardir. Bu oila, m aktab (ta ’lim m uassasasi), inson salom atligi
uch u n tam al toshi qo'yiladigan barcha tashkilotlar oldida butun millat
salom atligi m asalalarini aniq o'lch am d a hal qilishga im kon beradigan
so g 'lo m tu rm u s h ta rz in i s h a k lla n tirish d e k d o lz a rb m u a m m o n i
ko'n d alan g qilib qo'yadi.
O 'zbekistonda aholi salom atligini asrash ijtim oiy siyosat darajasiga
ko'tarildi. H a r to m o n lam a sog'lom avlodni tarbiyalash eng m uhim
vazifadir.
O 'zb ekiston d a adolatli, h u quqiy-dem okratik jam iy at qurishning
intensiv sh aroitlaridan oila m anfaatlari, onalik va bolalik, m ustaqillik
g 'o y a la r i a so sid a s a lo m a tlik n i a s ra s h n in g h u q u q iy a s o s la rin i
takom illashtirish, fuqarolarning huquqiy m adaniyatini oshirishga doir
qon un larnin g ustuvorligini ta ’m inlashning m uhim m ezonlari ishlab
chiqildi.
22
M ustaqil 0 ‘zb ek isto n n in g b irin c h i K o n stitu tsiy asid a bizning
respublikam izda yosh avlod salom atligini shakllantirish nin g zaruriy
sharoitlarida inson va oila huquqlaiini him oya qilish, fuqarolar sog‘lig‘ini
saqlashga tegishli erkin fuqarolik jam iy atin in g hu quqiy asoslari aniq
belgilab berildi:
— fiiqaro sog‘lig‘ini saqlash (IX bob, 4 0 -m od d a) va ijtim oiy him oya
(IX bob, 39-m odda);
— erkaklar va ayollar ten g huquqliligi (X bob, 46 -m o d d a);
— jam iy at va davlatning asosiy ijtim oiy b o ‘g ‘ini sifatida oilani
him oya qilish, teng huquqlilik va o ‘zaro rozilik asosida nikoh tuzish
(III b o 'lim , X IV b ob , 63-m odda).
K onstitutsiyada alohida qayd etilganidek, «H ar kim yuqori malakali
tibbiy h izm atd an foydalanish huquqiga ega» (4 0-m odda). B undan
tashqari, Konstitutsiyada ota-onalam ing farzandlar ham da farzandlaming
o ta-o n a oldidagi b urch va vazifalari e ’tib o rd a n c h e td a qolm agan.
Jum ladan, quyidagilar belgilab q o ‘yilgan: « o ta -o n a la r farzandlari
voyaga yetguniga qadar boqish va tarbiyalashga m ajburdirlar»; «voyaga
y etg an , m e h n a tg a la y o q a tli fa r z a n d la r o ‘z o ta - o n a la r i h a q id a
qayg‘urishga m ajburdirlar» (64, 66-m o d d alar).
K onstitutsiyadan m a ’lumki, bizning m am lakatim izda:
«H ar kim qariganda, m ehnat layoqatini y o ‘q o tg an d a, shuningdek
boquvchisidan m ahrum bo'lganda va q o n u n da nazarda tutilgan boshqa
hollarda ijtim oiy t a ’m inot olish h uquqiga ega» (39 m odda);
«Davlat va jam iyat yetirrt b olalarni va o ta-o n a la rin in g vasiyligidan
mahrum b o ‘lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o ‘qitishni ta ’minlaydi,
bolalarga bag‘ishlangan xayriya faoliyatlarini rag‘batlantiradi»;
«Onalik va bolalik davlat tom onidan m uhofaza qilinadi» (65- modda);
«Voyaga yetm aganlar, m eh n atg a layoqatsizlar va yolg‘iz keksalar-
ning huquqlari davlat him oyasidadir».
Shunday qilib, m am lakatim izd a q uyidagilar davlat to m o n id an
kafolatlanadi:
oilalarni, onalik va bolalikni ijtim oiy him o ya qilish;
har bir fuqaroning salom atligini asrash;
b archaning bir xilda h a r to m o n la m a rivojlanishi, baxt-saodatga
erishishi va ijtim oiy him oyalanishi u c h u n sh aro it yaratish.
K o‘p bolali, kam t a ’m inlangan, n ogiron bolali onalarn ing davlat
tom onidan h im o ya qilinishi «kuchli ijtim oiy siyosat tam oyili»ning
arnaliyotdagi isbotidir.
2 3
O 'tg an davr m obaynida quyidagilar asosida bola tu g ‘ish yoshidagi
qizlar, o n alar va bolalarni ijtim oiy him oya qilishning noyob tizim i
shakllantirildi:
— tuq qu nig acha va tuq q an id an so ‘ng onalarga beriladigan t a ’til
va nafaqa;
— bola tu g'ilg anidan so ‘ng t o ‘lanadigan nafaqa;
— bola ikki yoshga yetguncha boqish u ch u n to 'la n a d ig a n nafaqa;
— 16 yoshgacha nogiron bolalarga pulli nafaqa t o ‘lash.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1993-yil 23-aprelda «Sog'
lom avlod uchun» X alqaro xayriya jam g'arm asini tashkil etish haqidagi
farm onining qabul qilinishi tu rli tashkilotlar faoliyatini tartibg a solish
yuzasidan tadb irlar o ‘tkazish va g'oyalarni am alga oshirishda m u h im
qadam b o ‘ldi. M azkur farm on bolalarning jism oniy, aqliy va m a ’naviy
rivojlanishi u ch u n sharo itlarn i yaratish, onalik va bolalikni, o ‘sib
kelayotgan avlod salomatligini saqlashga qaratilgan ishlarni kuchaytirish
m aqsadida am alga oshirilgan. F a rm o n d a global m uam m o lard an biri
bo'lg an «jismoniy, aqliy va m a ’naviy barkam ollik» m asalasi davlat
siyosati darajasiga ko'tarilgan. U n d a ja m g 'a rm a n in g asosiy vazifalari
etib quyidagilar belgilab qo'yilgan:
— bolalar m uassasalarining m oddiy-texnik bazasini yaratish va
m ustahkam lashda yordam berish;
— bolalarni davolash m uassasalarining m oddiy-tex nik bazasini
m ustahkam lash, ularni zam onaviy texnik va yangi sam arali davolash
vositalari bilan t a ’m inlash;
— jah o n tajribasini hisobga olgan holda, bo'lajak avlodga qoldirila-
digan m erosni yaxshilash b o 'y ich a ch o ra-tad b irlarn i kuchaytirish.
S o g 'lo m avlod u c h u n ku rash g 'o y a la rin i riv o jlan tirish va bu
faoliyatga keng jam o atch ilikn i jalb etish m aqsadida 1995-yil 13-ap-
relda «Sog'lom avlod uchun» jurnalini tashkil etish haqidagi O 'zbekis-
to n Respublikasi V azirlar M ahkam asining Q arori qabul qilindi. Bu
yangi nashrning vazifalarida quyidagilar belgilab qo'yildi:
— aholining barch a qatlam lariga sog'lom avlodni shakllantirish
g'oyalari, aholining azaliy eng yaxshi a n ’analari, shuningdek yangidan
q aror topayotgan m e’yorlarga m unosabatiga oid m illiy va u m u m -
insoniy qadriyatlarni yetkazish;
— oilaning, davlatning, bosh asosiy m aqsadi sifatida jism on iy va
m a’naviy yetuk avlodni tarbiyalash, xalqning genofondini sog 'lo m -
lashtirishni keng targ'ib etish;
2 4
—
b o lalar va o 'sm irlarn i tarbiyalash va o 'q itish , onalik va bolalikni
asrashga o id tizim larni takom illashtiruvga im koniyat yaratish.
M azk u r oylik, ilm iy-om m abop ju rn a l sog‘lom avlodni shakllan -
tiris h n in g t a ’lim iy y o 'lla rin i ish lab c h iq is h d a va b u fao liy atg a
jam oatch ilik n i jalb etishda m uhim rol o ‘ynaydi.
M ustaqillikyillarida m am lakatim izda jism oniy va m a ’naviy sog'lom
avlodni tarb iy alash, m illiy istiqlol g'oyasi, tarixiy, m illiy qadriyatlar
asosida barkamol shaxsni tarbiyalash, jam iyatda sog'lom turm ush tarzini
shakllantirish, aholi salom atligini m u stah k am lash, aholini jism on iy
m adaniyat va sport m ashg'ulotlariga keng jalb etish, oilalarning, onalik
va bolalikning ijtimoiy himoyasini t a ’m inlash, on a va bola salomatligini
m ustahkam lash, reproduktiv salom atlikni yaxshilash, tibbiy va sanitar-
gigiyenik m ad aniy atn i oshirish, aholining o ngida shaxsiy gigiyenaga
oid b ilim la rn i egallash, k o 'n ik m a va m a la k a la rn i hosil qilishga
qiziqishini sh ak llan tirish , shu bilan b o g 'liq lik d a oila, m ak tab va
jam oatch ilik ham korligini m ustahkam lash b o 'y ic h a davlat dasturlari
ishlab chiqilgan ham da Oliy Majlis qonunlari, V azirlar M ahkam asining
qaroriari, O 'zb ek isto n Respublikasi P rezid en tin in g q a ro r farm onlari
ishlab chiqilgan.
V azirliklar va m ahkam alar, jam g 'a rm a la r, tashkiliy m uassasalar va
joylardagi o'z-o'zini boshqarish tashkilotlarining asosiy vazifalari, ularning
jam g'arm a va tashkilotlardagi ishtiroki sog'lom avlodni tarbiyalashning
um um xalq aham iyatiga m olik ish ekanligini k o 'rsatib turibdi.
O 'zb ek davlatchiligi o 'zin in g tarix ida b irin c h i m arta ju d a kuchli
davlat dasturiga ega b o'ldi.
Sog'lom tu rm ush tarzini shakllantirish, jam iy a td a sog'lom avlodni
tarbiyalash b o 'y ich a ishlarni, xususan, R espublika h u k u m ati qabul
qilgan qaro rlar bilan bog'liq holda, balog'at va tu g'ish yoshidagi xotin-
qizlarning salom atligini m ustahkam lash b o 'yich a tadbirlam ing am alga
oshirilishi; sport-sog'lom lashtirish m ajm ualarining b arpo etilishi; zaif
va kasalm and kishilarning salom atligini yaxshilash; salom atlashtirish
lagerlarida k o 'p bolali, kam t a ’m inlangan o ilalardagi, shuningdek,
oilada y olg 'iz o 'sg an bolalarning bepul davolan ishin i t a ’m inlash;
ginekologik kasalliklarga ega bo'lgan va k am qonlikdan qiynalayotgan
xotin-qizlarni sog'lom lashtirish; xotin-q izlar o 'rta sid a nogironlikning
oldini olish b o 'y ich a kom pleks c h o ra -ta d b irla rn i ishlab chiqish va
joriy etish; yosh oilalardagi (yosh o n a la r m ak tabi va yangi tug'ilgan
25
emizikli bolalarning kasallanishini oldini olish b o 'yicha m aktab) tibbiy
va sanitar-gigiyenik bilim lar darajasini oshirish; b o lalar, o 'sm irla r va
xo tin -q izlarn i tibbiy k o 'rik d a n o 'tk az ish kab ilarn in g b o sq ich m a-
bosqich am alga oshirilishi o 'zin in g ijobiy sam arasini berm oqda.
M azkur yo'nalishdagi ch ora-tad b irlarn i ishlab chiqishdan m aqsad
m illat genofondi sog'lom ligini saqlashning asosi sifatida x o tin-q izlar
va onalar salom atligini m ustahkam lashdan iboratdir.
2000-yil — «Sog'lom avlod yili» deb e ’lon qilindi va so'nggi yillarda
xotin-qizlar, onalar va bolalarning salomatligini asrash bo'yicha barcha
institutlarning faoliyati a n ch a kengaydi va takom illashdi.
S o g 'lo m avlod yili bilan b o g 'liq lik d a m a m la k a tim iz d a qabul
qilingan ch o ra-tad b irlar quyidagi y o 'n alish larda am alga oshirildi:
— oilada yuqori m a ’naviy m uh itn i rivojlantirish va sog'lom oilalarni
shakllantirishni takom illashtirish;
— oila, davlat va jam iyatning sog'lom avlodni dunyoga keltirishga
bo'lgan g'am xo'rligi va e ’tiborini kuchaytirish;
— bolalarning salom atligini m ustahkam lash, ularning t a ’lim olishi
va h ar tom on lam a rivojlanishi u ch u n sh art-sh aro itlarn i yaxshilash;
— xotin-qizlarning oila va jam iyatdagi ijtim oiy-iqtisodiy nufuzi
va o 'rn in i oshirish;
— so g 'lo m avlo d ni ta rb iy a la sh d a o ta -o n a la rn in g m a s ’u liy ati
m asalalari bo'yich a aholining bilim larini oshirish tizim larini yaratish
va rivojlantirish;
— h ar to m o n lam a rivojlangan sog'lom avlodning tug'ilish i va
tarbiyalanishi uchun yuqori psixologik m as’uliyatni shakllantirish.
Oila jam iyatning asosiy b o 'g 'in i sanaladi. O ilada o ta-o n a n in g
sog'lom ligi, bo'lajak o ta-o n a n in g sog'lom turm u sh tarzi, ularning
m a’naviy-axloqiy salomatligi, qizlarni ona, o'g'il bolalarni otab o'lish g a
tayyorlash, oilada sog'lom b o latu g 'ilish in i t a ’m inlash, nogironlikning
oldini olish bo'yich a c h o ra -ta d b irla rn i belgilash, bolalar va xotin-
qizlardagi turli kasalliklarni davolash va oldini olish, tibbiy muassasalarni
zamonaviy vositalar bilan jihozlash, «Ona va bola» sihatgohlarini yaratish,
a h o lin in g tib biy m a d a n iy a tin i o sh irish n in g shakl va m eto d la ri
(sem inarlar, konferensiyalar, kecha, «doira stoli», treninglar o'tkazish,
maxsus televizion ko'rsatuvlar tayyorlash, om maviy nashrvositalaridan
foydalanish, axborot m ateriallari, m etodik qo'llan m alarn i yaratish
va nashr etish, aho li o rasid a keng ta rg 'ib e tish )d a n am aliyo tda
foydalanish, ta ’lim tizim ining barcha bosqichlarida salomatlikni saqlash
2 6
bo'yicha yoshlarni o'qitishning rolini oshirish, aholini shaxsiy gigiyena
malakalariga odatlantirish, xoin-qizlar u ch u n qulay ish o iin la r i tashkil
etish, u larn i doim iy tibbiy k o ‘rikdan o 'tk azish , tibbiy m uassasalar
uc h u n k a d rla r tayy orlash , u la rn i qayta tay y orlash va m alakasini
oshirish n ing m az m u n in i tak o m illa sh tirish , q ish lo q lard a v rach lik
punktlari va oila vrachi ish lari sifatini yaxshilash, m azkur m u am -
niolarni hal etishda respublika h am d a h alqaro nohukum at va notijorat
tashkilotlarining rolini oshirish, inson ongida o 'z so g 'lig 'i u c h u n
m a s ’u liy a tlilik n i s h a k lla n tir is h — b u tu n yil d a v o m id a u s h b u
vazifalaming am alga oshirilishi keyingi davrlar samarali faoliyati uchun
poydevor yaratdi.
Aynan shuning u c h u n 2000-yil m am lakatim iz h ay otida m u h im
vazifa — so g'lom avlodni tarbiyalash yo 'llarin i aniqlashd a m uhim
burilish davri b o 'ld i. B utun jam iy at va m am lakatda yashayotgan h a r
bir insonga e ’tibor, sog'lom avlodni dunyoga keltirish u c h u n oilada
sharoitlar yaratishga y o 'n altirish , jum lad an :
— q arin d o sh lar o'rtasidagi n ikohning oldini olish;
— voyaga etm agan qizlarning tu rm u sh g a chiqishlarini m an etish;
— q o n u nlarn ing buzilishiga n isb atan huquqni m uhofaza qiluvchi
organlar faoliyatini kuchaytirish;
— ayollardagi ekstragenital kasalliklarning oldini olish va u larn i
sam arali davolash b o 'y ich a c h o ra -ta d b irla rn i aniqlash;
— korxona va tash k ilo tlard a ishlovchi x o tin -qizlarni doim iy tibbiy
k o'rikdan o 'tkazish, u larning sifati va sam aradorligini oshirish uch u n
d oim iy n a z o ra td a b o 'lis h la rin i t a ’m in lash , kasallikka c h a lin g a n
ayollarning salom atligini qayta tiklash b o 'y ich a dam olish m askanlari
va sihatgohlarning xizm atlaridan foydalanish im koniyatlarini oshirish;
— o n a la r va bolalarning kam qonligiga qarshi kurashish b o 'y ich a
c h o r a - ta d b ir la r n i a n iq la s h , b u k a s a llik n i b u tu n la y y o 'q o tis h
m ezonlarini ishlab chiqishda, xalq tab ob ati im koniyatlaridan keng
foydalanish;
— m aktabgacha t a ’lim m uassasalari, u m um iy o 'rta t a ’lim , o 'rta
maxsus, k a sb -h u n a rta ’limi muassasalari o'quvchilarining salom atligini
saqlashga qaratilgan q a t’iy nazoratni am alga oshirish va ularni davolash
bo'y icha zaru r ch o ra -ta d b irla rn i ishlab chiqish;
— qishloq sh a ro itla rid a yashay otg an ayollarga keng doiradagi
niaishiy xizm atlarni taqd im etish;
— y oshligidanoq bo lan i jism o n iy va m a ’naviy jih a td a n to 'g 'ri
2 7
tarbiyalash, h a r b ir oilada zam onaviy tibbiy, pedagogik va psixologik
tavsiyalarning am alga oshirilishini t a ’m inlash;
— m aktabgacha yoshdagi bolalarni xalqimizning milliy qad riy atlari,'
a n ’a n a va u r f - o d a t l a r i a s o s id a r iv o j la n t ir is h d a o t a - o n a va
tarbiyachilarning rolini oshirish;
— bolalarda, birinchi navbatda, boshlang'ich sinflardayoq m illiy
a n ’ana va qadriyatlarga h u rm at bilan m u n osabatda b o ‘lish, keng
dunyoqarash, chet tillarini o 'rg an ish va um um insoniy m adaniyatga
nisbatan qiziqishni shakllantirish;
— voyaga yetm agan bolalarning jism oniy va m a’naviy rivojlanishida
o ila va o n a la rn in g ro lin i o s h irish , u sh b u ja r a y o n n in g b a rc h a
bosqichlarida ona-bolalarn ing m a ’naviy aloqalarini yaxshilash.
2 0 0 2 -y ild a s o g 'lo m av lo d n i tarb iy ala sh g 'o y a si O 'z b e k is to n
Respublikasi Vazirlar M ahkam asining 2002-yil 25-yanvardagi «Ayollar
va o ‘sib kelayotgan avlodning salom atligini m ustahkam lash b o 'y ich a
q o 'sh im ch a c h o ra -ta d b irla r haqida», shuningdek, aholining tibbiy
m adaniyatini oshirish, ayollar salom atligini m ustahkam lash, sog'lom
bolalarning tug'ilishi va tarbiyalanishi uchun sharoit yaratish, oilada
sog'lom m uhitni shakillantirish maqsadida 2002-yil iyulida «Oilalarning
tibbiy madaniyatini oshirish va ayollarning salomatligini mustahkamlash,
sog'lom avlodning tug'ilishi va tarbiyalanishidagi m uhim yo'nalishlarni
am alga oshirish b o 'y ic h a c h o ra - tad b irlar haqida» qabul qilgan
qarorlari asosida am alga tatb iq etildi.
R espublika h ukum atining ushbu hujyatlarida m u h im y o'n alish
sifatid a a h o lin in g rep ro d u k tiv salo m atlig in i saqlash tiz im la rin i
takom illashtirish belgilab berilgan. Asosiy e ’tib o r x otin -qizlarn in g
salom atligini m ustahkam lashga qaratilgan bo 'lib, bu borada quyidagi
vazifalar belgilab qo'yilgan:
— tibbiy ko'rik dan o'tkazish yo'li bilan fertil yoshidagi ayollarning
reproduktiv salom atligini saqlash;
— borish qiyin bo 'lgan tog‘ va c ho'l hududlarida aholining ijtimoiy-
tibbiy patronaj (chaqaloq va bem orlarning uylariga borib, doim iy
r a v is h d a t ib b i y - p r o f i l a k t i k y o r d a m k o 'r s a t i s h ) t i z i m l a r i n i
takom illashtirish;
— b a lo g 'a t yosh id agi b a rc h a q izlarn i g in ek o lo g ik k o 'rik d a n
o 'tk az ish ; yoshlarni sog'lo m oila qurishga tayyorlash m aqsadida
tu rm u sh quruvchilarni tibbiy ko'rikdan o'tkazish tizim ini yaratish;
28
— yangi tu g ‘ilgan va em izikli b olalarning rivojlanishi b o ‘yicha
m a x su s
d astur bilan b o g iiq lik d a davolash y o rd am ini k o ‘rsatish;
— borish qiyin b o lg a n tu m an lard ag i fertil yoshdagi ayollarning
reproduktiv salom atligini tibbiy-dem ografik tad q iq etish.
Do'stlaringiz bilan baham: |