Valeologiya asoslari

|
х
/
г
№ЗА^-Ч
о
<ГЛ

---

qilish b o 'y icha ekologik bilim larni ta rg ‘ib etish h a m d a k o 'n ik m a va 
m alakalarni ishlab chiqish bilan m ustahkam aloqadorlikda kasallik- 
larning oldini olish m asalalarini zudlik bilan hal qilish vazifasini 
q o ‘yadi. Shu bilan birga, har bir inson kelajak avlod oldida ekotizim ni 
asrash uch un javobgar ekanligini tush u nib etm oq lozim.
Pedagogik valeologiya. 
S tatistik m a ’lu m o tla r so'nggi 10 yilda 
bolalarning so g io m lik darajasi obyektiv ravishda kam aygani h aqida 
guvohlikberadi. B unday holat quyidagilarga e ’tib o r berish zarurligini 
taq o zo etadi:
t a ’lim jaray o n in ig o ‘zi h am salo m atlikka salbiy t a ’sir k o 'rsa - 
tadi.C hunonchi:
— o 'q uv m ashg'ulotlarida aqliy ishlar va uy vazifalarini bajarish 
b ilan b o g iiq h o ld a o 'q u v c h ila rd a axborot k o la m in in g h a d d a n
tashqari ortib ketishi. Birinchi sin f o ‘quvchilariga haftada 28 soat 
(bir kunda 5 soat), u ch in ch i sinfda 39 soat (6,5 soat), oltinchi sinfda 
48 soat (8 soat) va o 'n in c h i, o 'n birin chi sinflarda 56 soat (10,5 soat) I 
aqliy m ehnat yetarli hisoblanadi. Innovatsion m aktab(gim naziya, 
litsey, ixtisoslashtirilgan m aktab va b.)larda o ‘quvchilar yanada ko'proq 
z o ‘r berib aqliy m ehnat bilan shug'ullanishadi;
— t a l i m m u a ssa sa si ( m a k ta b ) d a g i o 'q u v re jim i va o 'q u v
jarayonining to 'g 'ri tashkil etilmaganligi. Bu ko‘pincha dars jadvalining 
o'quv kuni va o'quv haftasi davom ida o ‘quvchilarning aqliy ishchanlikj 
qobiliyatini fiziologik jih a td a n asoslangan d in am ikasini hisobga 
olm asdan ishlab chiqilishida aks etadi. O 'quvchilarning so g io m lik
holatidagi m uhim o ‘zgarishlar o 'q u v jarayonining n o to ‘g ‘ri tashkil 
etilganligi yakuni sifatida o 'q u v choragi, yarim yilligi, yilligi oxiridal 
b o s tirib k e la d i. B u n d a h o la tn i ta s h k il e tg a n vaqt d a v o m id a ] 
o'q u v ch ilarn in g bajarishi zaru r b o 'lg an tekshiruv va nazoratningj 
boshqa turlari m a’lum m a’no d a kuchaytiriladi;
— t a ’lim jaray o nida o'quv ch ilarn in g individual-tipologik o'zigal 
xosliklarini hisobga olmaslik. O 'quv faoliyatida xolerik va melanxolikjl 
tipdagi o 'quvchilar uch un bir xil tipdagi topshiriq lar ham da u la r n l 
bajarishda ham bir xildagi usullar taklif etiladi; muayyan bir o'quvchidaj 
ustunlik qiladigan xotira turi bilan bogiiqlikda m aterialni o'zlashtirish 
bo'yicha tavsiyalar va uy vazifalari individuallashtirilmaydi va b. Т а ’! i nil 
jarayonining o'zini ham o'qituvchi ko'proq «o'rtacha o 'zlash tiru v ch iJ 
o'q u v ch ig a m o 'ljallaydi. Shu sababli «kuchli o'quvchi» o'qishgsfl
18

---

qiziqrnaydi, chunki u intellektining o ‘sishidan qoniqish hosil qilm aydi, 
«kuchsiz o'quvchi» esa ishlashga b o ‘lgan ishtiyoqni his qilm aydi, 
chunki aksariyat h o llard a «baribir h ech narsa o'zlashtirm aydi»;
— o ‘quv ishining h a d d a n ortiqligi va darsning m eto d ik jih a td a n
to'g'ri tashkil qilinmasligi bilan bogiiqlikda ta ’lim jarayoni tuzilishidagi 
h arak atlan u v ch i k o m p o n en tla rg a u z a tu v ch in in g u m u m a n e ’tib o r 
qaratm asligi natijasida kelib chiqadigan o 'q u v ch ilarn in g h a rak atlan - 
tiruvchi faoliyatining yetarli em asligi;
— o 'q itu v c h i o 'q u v ch ilarn in g fikriga, uning dasturiy m aterialini 
o'rganishga bo'lgan muhitiga qiziqmaydigan, aksincha uni o'zlashtirishni 
ta ’lab etadigan t a ’lim ning avtoritar-reproduktivtizim i. Shuning uch un
ko 'p in ch a o 'q u v c h i aynan nim a u c h u n m azkur m a ’lum ot am aliy 
a ham iyatg a egaligi h a q id a ta s a w u rg a ega b o lm a y d i, b iro q uni 
o'zlashtirishga m a jb u rb o 'la d i. U ning bilish jarayonidagi faol ishtiroki 
hisobga olinm aydi, natijada ko'pchilik tom onidan izohlangan ko'rinish 
hosil b o 'lad i. T a ’lim jaray o n id a eng m u h im didaktik tam o y illar — 
onglilik va faollikning m avjud em asligi shuni k o 'rsatad iki, o 'qu vch i 
ta ’lim jarayo n ining faol ishtirokchisi em as, undagi m a ’lum otlarning 
majburan iste’m olchisi bo'lib qolgan. Bir necha yillardan buyon kunda 
takrorlan ib k elayotgan b u n d ay h o lat o 'q u v c h ila rn in g ruhiyati va 
salom atligiga t a ’sir etm ay qolm aydi;
o 'q itu v c h ila rn in g valeologik b ilim lard an xabardorligin ing past 
darajada ekanligi. B unday holat yuqorida qayd etilgan o'ziga xosliklar 
bilan k o 'p jih a td a n aloqadorlikda t a ’lim jarayoniga salbiy t a ’sir etadi.
O 'quvchilarning salom atligini asrash m adaniyatining past darajada 
rivojlanganligi. M avjud ishonchli m a’lum otlarning guvohlik berishicha, 
bolalarning sog'lomlik holati ko'p jihatdan unga nisbatan ularning shaxsiy 
m unosabatini shart qilib qo'yadi. Biroq m azkur h olatd a oila va t a ’lim 
m u assasalarid a (m a k ta b g a c h a t a ’lim m u a s s a s a la rid a n b o sh la b ) 
o'quvchilarning salomatliklarini asrash madaniyati bilan bog'liq maqsadga 
yo'naltirilgan tarbiyaning berilmayotganligi haqida gapirib o'tish zarur.
Inson riv o jin ing b a rc h a yosh d a v rla rid a sa lo m a tlik n i asrash 
m adaniyatining pastligi k o 'p to m o n d a n uning hayotiy faoliyatiga 
bog'liq b o'ladi. C h u n o n c h i, quyidagilarni qayd etib o 'tis h zarur:
~ o 'z organizm ining individual-tipologik o'zig a xosliklari haqidagi 
bilim larga ega b o 'lm a slik natijasid a o 'q u v c h i g e n o va fen o tip ik
xususiyatlari bilan b o g iiq lik d a hayotining ratsional rejimi (jum ladan,
19

---

kunlik rejim , harakatlantiruvchi faoliyat, ovqatlanish, psixo-jism oniy 
m ashqlar, organizm ni chiniqtirish, kasb tanlash, sport turi va insonning 
hayotiy faoliyati uch u n m uhim b o lg a n boshqa jih a tla r)n i tashkil eta
olm aydi. T o ‘liq ravishda bujinsi, yoshi, z e h n iv a boshqa jinsdagilarga 
h u rm a t bilan m u n o sa b a td a b o iis h bilan b o g iiq lik d a h a y o tn in g
ratsional rejim ini tashkil etish zarurligini anglab yetishga daxldordir;
— inson hayotiy faoliyatini sog‘lom lashtirishga b o ‘lgan m otivatsiya- 
ning pastligi, chunki (ta ’lim m uassasasi)da u m u m an insonda birinchi 
darajadagi aham iyatga ega b o ‘lgan hayotiy narsalar haqida ta s a w u r 
h o s il q ilin m a y d i. S h u b ila n b irg a , m a ’lu m b ir o d a m la rn in g
( o ‘q u v c h ila r b u la r q a to rig a q o 's h ilm a y d i) id eal ta sa v v u rla rid a
salom atlikning roli yetarli darajada yuqori baholanm aydi;
— sog‘lom turm u sh tarzi, unga erishishning m etod va vositalari 
haq id agi b ilim larnin g pastligi. B uning n atijasida inson o ‘zining 
so g io m lik darajasini, o ‘zi uchun hayotiy faoliyatning qulay (optim al) 
rejim ini aniqlab olish bilan b o g iiq lik d a hozirgi h o latini b aho lay
olmaydi.
H ozirgi ta ’lim m uassasalari(m aktablar) oldida turgan vazifalardan 
biri insonning oldindan m a’lum xususiyatlarini shakllantirishda e m a s,’ 
shaxsiy imkoniyatlarini to ‘la-to ‘kis am alga oshirishga yordam lashishda 
aks etadi. Shuning uchun t a ’lim jaray on in ing sam aradorligi k o ‘p 
jih a td a n o 'q itu v ch in in g o ‘quvchilarga o ‘zini anglash va o ‘zligini 
yaratishid a qanchalik m uvaffaqiyatli ko‘m aklashishi, h ar birining 
tab iati, t a ’lim ning shartlari va ularning bolaga muvofiqligini hisobga: 
olish bilan b o g iiq lik d a o ‘qitishi tufayli aniqlanadi. Shu bilan birga, 
bola im koniyatlarini prinsipial jih a td a n am alga oshirishdan, uning 
intellek-tual va jism oniy im koniyatlari, g enetik dasturlarining o ‘z 
vaqtida t o l i q rivojlanib borishi, ish ch anlik qobiliyati, hayotiy va 
ijtim oiy m otivlarning shakllanganligi va boshq alar bilan b ogiiqlikda! 
salom atlikning yuqori darajasida aks etadi.