Valeologiya asoslari

M axsus valeologiya 
inson hayoti u c h u n xavfli, aloh ida turdagi 
ta ’sirlar, inson s o g iig ig a t a ’sir etuvchi ekstrim al o m illar va ushbu 
om illarni xavfsizlantirish m ezo nlarin i tad q iq etadi, b u nd ay om illar 
ta ’siri natijasida salom atlikni saqlash va qayta tiklash vositalarini 
aniqlaydi. M axsus valeologiya «H ayot faoliyati xavfsizligi asoslari» 
fani bilan bevosita b o g iiq .
Ekologik valeologiya 
tabiiy o m illarn in g va tabiatdagi antro po gen
o'zgarishlar natijalarining inson salom atligiga t a ’sirini tad qiq etadi, 
so giiq ni saqlash m aqsadi bilan b o g iiq lik d a tashqi m uhit sharoitlarini 
yaratish borasidagi inson fao liy atin i o 'rg an a d i. T ab iatn in g tabiiy 
rivojlanishiga insonning aralashuvi u la r o ‘rtasida, shuningdek, inson 
organizm ida, uning biologik taraq q iy o t m ahsuliga ega b o iis h id a
ko'plab ziddiyatlarni keltirib chiq arad i. Shu bilan birga, valeologiya, 
birto m o n d an , atrof-m uhitning inson s o g iig ig a t a ’sir etish xarakterini 
o ‘rganish, boshqa to m o n d a n esa, so g io m lik nuqtai nazaridan tashqi 
m uhitning qulay sh aroitlarin i y aratishd a inson xulqi bilan b o g iiq
tavsiyalarni ishlab chiqishi zarur.
Shunisi diqqatga sazovorki, biosferadagi h am m a m asalalar o ‘zaro 
bo g iiq . Insoniyat — biosferaning u n c h a k atta b o im a g a n qism igina 
xolos. Shu bilan birga, faqat insongina ong va aqlga egadir — 
Homo
sapiens
(ongli (aqlli) odam ). Aql insonni hayvonot o lam idan ajratdi, 
unga katta ku ch -q u d rat a to etdi. Inson asrlar davom ida m uhitga 
m uvofiq-lashmaslikka harakat qildi, aksincha, uni o'zinin g tirikchiligi 
uchun qulaylashtirdi. Insoniyat nihoyat anglab etdiki, uning barcha 
faoliyati atro f-m u h itg a bevosita t a ’sir ko ‘rsatadi, biosfera holatining
15

---

yom onla-shuvi esa, barcha tirik mavjudotlar, shuningdek, inson uchun 
ham o ‘ta xavflidir. Insonning atrof-m uhitni har to m o nlam a o ‘rganishi 
uni quyidagi natijaga olib keldi: «Sog‘liq — bu faqatgina kasalliklarning | 
yo'qligi bo ‘lib qolmay, balki jism oniy, psixik va ijtimoiy baxt-saodatdir. 
Salom atlik bu — bizga nafaqat tu g ‘ilganda to rtiq etilgan t u h f a ,; 
balki bizning yashayotgan sh art-sh aro itlard an kelib chiqib o rttirg an | 
sarm oyam izdir»1.
Hozirgi vaqtda insonning xo'jalik faoliyati biosfera ifloslanishiningl 
asosiy m anbai b o ‘lib qolm oqda. Tabiiy m uhitga k atta m iqdordagi 
gazsim o n, suyuq va q attiq holdagi ishlab ch iq arish c h iq in d ila ril 
tushayapdi. C hiqindilar, turli xil kimyoviy m oddalar tu p ro q , suv val 
havoga tushadi; ekologik zvenolar b o ‘yicha bir zanjirdan ikkinchisiga 
j 
o 'tib borib, o xir-o qibatd a inson organizm iga tushadi.
Tabiiy m uhitda zararli m oddalar juda turli-tum andir. O 'z tabiatigaj 
ko‘ra konsentratsiyalar inson organizm ida turli xil salbiy oq ib atlarn il 
keltirib ch iq arad i. Z ah arli m oddalardagi u n c h a ko‘p b o lm a g a n l 
konsentratsiyalar qisqa vaqtda t a ’sir ko'rsatib, bosh aylanishi, ko'ng ill 
aynishi, tom oq qichishi v a y o ‘talni keltirib chiqaradi. K atta m iqdordagil 
toksin m oddali konsentratsiyalarni inson organizm iga tushishi esal 
xotiraning yo'qolishi, kuchli zaharlanish va hatto o 'lim g a olib keladi.l 
M isollarda keltirilgani kabi h o latlar yirik shah arlarda atm o sferadal 
smog
(asosan AQSh, Evropa va Yaponiyaning yirik sanoat shaharlaridal 
t u t u n , q u r u m , kul z a r r a la r i , c h a n g , y o q ilg 'i b u g ‘i k a b ila r j 
aralashm alardan iborat zaharlangan havo) yoki sanoat korxonalaridagi | 
zaharli m oddalarning tasodifiy portlashi natijasida sodir bo'ladi.
O rganizm ning zaharlanishga nisbatan reaksiyasi individual o ‘ziga 
xosliklar: yosh, jins, salom atlik holatidan kelib chiqadi. Q oidagal 
muvofiq, zaif bolalar, keksalar va kasalm and kishilar unga k o 'p ro q j 
d u ch o r b o ‘ladilar.
U ncha katta bo'lm agan miqdordagi zaharli m oddalarning tizimli vd 
davriy ravishda organizm ga kirib turishi ham surunkali kasalliklarnj 
keltirib chiqaradi.
Surunkali zah arlanishning belgilari xulqning m e ’yordan o g'ish il 
odatlar, b undan tashqari neyropsixik og'ishlar: tezda charchash yoki 
d oim iy ruhiy c h a rc h o q lik , seruyqulik yoki ak sincha, uyqusizlikl 
loqaydlik, diqqatning susayishi, parishonxotirlik, farom ushxotirlikl
VOZ