Valeologiya asoslari

To‘qima omillari. 
Infeksiyadan him oyalovchi to'qim a om illar ichid; 
teri hujayralari, lim fa tu g u n la ri (im m u n o lo gik t o ‘siqlar sifatida) 
fagotsitlar va no rm al killerlarning areaktivligi eng m uhim vazifan 
bajaradi. H u jayralarning p atog en m ikroblar va tegishli retseptorlai 
hujayralari sirtidagi toksinlarga tu r areaktivligi o ‘ta tu rg ‘u n tu r belgis 
hiso b lan ad i, sh u n g a q a ra m a sd a n u yosh o ‘tish i bilan yoki a tro
m uhitdagi tu rli o m illa r t a ’sirida o ‘zgarishi m um kin. H ujayralarning 
tu r areaktivligi yuqum li kasallikdan tuzalish jarayonida yoki em lashdar 
so ‘ng sekin-asta hosil qilinadi. G e n etip ik d an farqli o ‘laroq, hosil 
qilingan areaktivlik im m u n o k o m p o n e n t hujayralarning faolligi b ilar 
birikib, o ‘ziga xos hususiyatga ega b o ‘ladi.
Teri qoplam alari va shilliq p a rd a lar m exanik him oya t o ‘siqlari 
kabi o ‘tkazuvchanlikni t a ’m inlaydi va natijada keng diapazonda t a ’sii 
qiluvchi antim ik rob m o d d ala r ajralib chiqadi. S hundan kelib chiqib, 
insonda ishonchli im m u n itetn i t a ’m inlashda ko‘rsatilgan tuzilm alarni 
optim al faol h o latid a ushlab turish ayniqsa m uhim dir.
L im fa tik tu g u n la r im m u n ite tn in g kuchli tabiiy om ili hisoblanadi. 
U larga patogen bakteriyalarning singib kirishi to ‘qim alardan biologik 
faol m o d d a la rn in g a jra lib c h iq ish ig a olib k eluvchi s h a m o lla s h
jarayonini vujudga keltiradi. Biologik faol m oddalar t a ’sirida patogen 
m ikroblar atrofida yopishadigan va ularning qon oqim iga h am d a
tegishli o rg anlar va t o ‘qim alarga tarqalishiga qarshilik ko‘rsatadigan 
leykotsitlarning faollashuvi yuz beradi.
F a g o tsitla r to m o n id a n m ik ro b la rn in g y o ‘q qilin ishi ja ra y o n i 
fagotsitoz deb ataladi. T ugallangan fagotsitoz m akrofagning t o ‘liq 
parchalanishi bilan yakunlanadi. Biroq m ikroorganizm larning b a ’zi 
turlari antim ikrob m oddalarga qarshilik ko‘rsatadi yoki hatto fagotsitlar 
ic h id a k o 'p a y a d i. B u n d a y tu g a lla n m a g a n fa g o tsito z k o 'p in c h a
4 1

---

neytrofinlarda kuzatiladi va ularning o ‘lim i bilan yakunlanadi, boshqa 
ho llarda esa fagotsitlangan m ikroblar ulardan ajratib chiqariladi.
Im m unitet tizim i, asab tizimiga o ‘xshab, «o‘q ib -o ‘rganish»ga qodir. 
U begona oqsil bilan «uchrashuv» tajribasini tah lil qiladi, u n i bir 
um rga «eslab qoladi» va hujayraning kelajakdagi avlodlariga h a m
u zatadi. U ning to 'q im a la ri ju d a faol va axborot jarayoniga kuchli 
jalb etilganligi sababli im m unitet tizim i hujayralari D N K n i o ‘zgartirishi 
(m utatsiyalashi) m um kin b o 'lg an energiya va m ateriy a tu rlari bilan 
sezilarli darajad a zararlan g an b o 'lad i. Oxirgi o ‘n yilliklar ich id a 
o d am larn ing im m u n itet tizim i hayajonlanish, do rilar qabul qilish, 
no so g 'lo m ekologiya va zararli o d atlar sababli katta z a ra r ko'ray apti.