I l l BOB
IN S O N SALOMATLIGI.
SO G ‘LO M VA BEM O R ORGANIZM HAQIDA T U SH U N C H A .
IRSIYAT VA SALOMATLIK
Salomatlik nima?
Bu tushunchaga beriladigan t a ’riflar ju d a k o ‘p b o iib , ularning
m azm uni m ualliflarining kasbiy nuqtai nazari bilan belgilanadi. Eng
falsa fiy , h a r to m o n la m a q a m ra b o lu v c h i va eng q isq a t a ’r if
Butunittifoq salom atlik jam iyati to m onidan 1948-yilda qabul qilingan:
«Salom atlik — bu faqatgina kasallik va jism oniy nuqsonlardan holi
bo'lish emas, balki t o ii q jism oniy, ruhiy va ijtimoiy rivojlanganlikdir». I
Quyidagi t a ’riflar fiziologik nuqtai n azardan b irm u n c h a t o i i q va
m ukam mal hisoblanadi: «Insonning individual sogiig'i — organizmning
patologik siljishlarsiz, m uhit bilan optim al b o g ia n is h d a , b arch a
funksiyalar bir-biriga m oslashgan tabiiy holati» (G .Z .D em ch in k o v a,
N .L .P o lo n sk iy ); «Salom atlik — bu o rg an iz m n in g a tro f-m u h itg a
nisbatan adekvat va optim al hayot faoliyatini, shuningdek, to ia q o n li
m e h n a t f a o l i y a t in i t a ’m in la b b e r u v c h i t i z i m l i - f u n k s i o n a l
xususiyatlarning o ‘zaro u y g 'u n lash g an yig‘indisidir»; «Insonning
individual salom atligi — organizm dagi barcha m odda alm ashinuv
jarayonlarining uyg'unlashgan birligi b o iib , organizmdagi barcha tizim
va kichik tizim larning optim al hayotiy faoliyati uch un sharoitlar
yaratadi»(A. D. Ado); «Salom atlik — bu insonning faol hayotining
m aksimal davomiyligida biologik, fiziologik, psixologik funksiyala-
rining, m eh natga layoqati va ijtim oiy faolligini saqlab qolish va
takom il-lashtirish jarayonidir»(V. P. K aznacheev).
O lim larning fikricha, «Salom atlik — inson hayotiy faoliyatining
ruhiy, his-tuyg‘u, psixik, jism oniy sohalarining oddiy holati b o iib ,
bu holat inson shaxsining, qobiliyat va layoqatining gullab-yashnashi,
atrof-olam bilan uzluksiz bogiiqligi uchun m as’ulligini anglashi uchun
qulay sh art-sharo itlar yaratadi».
V aleologiya fanida «individual (inson) salom atligi» va «aholi
salom atligi» farqlanadi.
Individuum salomatligi — bu atrof-m uhitga moslashishning dinamik
jarayoni b o iib , olim lar fikricha, uning tashqi m uh it, yashash sharoiti
va boshqalarning turli xil ta ’siriga moslashishi, chidamliligi va reaksiyasi
sifatida qarash kerak.
3 2
V .I.D ubrovskiyning fik ric h a , s a lo m a tlik n i b aholash m ezonlari
q u y id a g ila rd a n ib o ra t:
—
berilgan b o sqich d a jism o n iy ish g a layoqatlilik va m orfologik
rivojlanish darajasi;
— maxsus ish qobiliyatini c h e k lo v c h i surunkali kasalliklar, jism oniy
n u q s o n la r n in g m a v ju d lig i;
— ijtim o iy q u lay lik la r, tu r m u s h n in g o ‘z g a ru v c h a n sh aro itig a
moslashuvchanlik, atrof-m uhit noqulay om illarining ta ’siriga chidamlilik,
organizm ning tashq i m u h it t a ’siriga n isb a ta n reaksiyasini saqlashi.
Salom atlik d eg an d a, o rg a n iz m n in g in so nn ing ijtim oiy-m adaniy
turmush sharoitida o'zining genetik d a stu rin i maksimal darajada amalga
oshirish im konini beruvchi h olati tu sh u n ilad i. Bunday nuqtai nazardan
salomatlikni hech b o im a g a n d a , 3 jih a td a n : individual, yosh vatarixiy
jih atdan d inam ik tu sh u n c h a sifatid a q a ra s h kerak b o ‘ladi.
Salom atlik yosh jih a td a n h a r b ir y o sh bosqichi uch u n shu yoshga
xos bo 'lg an m orfofunksional x u su siy a tla rig a va ijtim oiy roliga bog'liq
bo‘lgan salom atlik m ezonlari m avjud b o 'lish i kerakligini nazardatutadi.
Tarixiy n u q tai n a z a rd a n s a lo m a tlik k a t a ’r if b erilgand a insoniyat
sivilizatsiyasi, m adaniyat, d in , ish la b ch iq arish va ishlab chiqarish
m unosabatlarining rivojlanishi va h .k .z . inson yashaydigan m uhitning
o'zgarishiga olib kelishi hisobga o lin a d i. B unda inson salom atligini
saqlashda o ‘z funksional z a h ira la rid a n to b o ra kam foydalanadi va
aksincha, av lod dan -av lod g a o ‘tg a n i sari o ‘z yutuqlaridan ko‘proq
foydalanadi. Bu esa in so n n in g fu n k sio n a l va m oslashish zahiralari
pasayishiga olib kelishi m um k in .
Inson hayotiy faoliyati ro 'y x ati u m u m iy qabul qilingan jism oniy-
ruhiy, ijtimoiy tashkil etuvchilaridan ta s h q a ri his-tuyg‘u, bioenergetik,
axborot, axloqiy, m otivatsiya va b o s h q a k o ‘plab tashkil etuvchilarni
o ‘z ichiga olishi m um kin.
Salom atlik darajasi q a n d a y a n iq la n a d i?
Aholi salom atligi holati yoki ja m iy a t salom atligi darajasini baholash
uchun turli xil k o ‘rsatk ich lard an fo y d ala n ila d i: dem ografik (tug‘ilish,
o'lish, o 'rta c h a yosh), kasallanish , k a sa lg a tez chalinish, nogironlik
va b. Individuum salo m atlik d a ra ja s in i an iq lash d a birinchi navbatda
organizm ning jism o n iy rivojlanishi h a m d a funksional holati, asosiy
fiziologik zah iralar holatini o ‘z ic h ig a o lad ig a n som atik salom atlikni
baholashga asoslaniladi. N isb atan o d d iy testla r va jism oniy ko‘rsatkich-
33
lar yord am ida salom atlikni baholash im konini beruvchi skrining j
m eto d ikalari am aliy valeologiya u c h u n k atta qiziqish tu g 'd ira d i. 1
U larn ing b a ’zilari kom pyuter variantlariga ega b o iib , k o ‘p sonli f
kishilarni tekshirish natijalarini tezlik bilan qayta ishlash va salom atlik j
m o nitoringini tashkil etish im konini beradi.
Salomatlik nimalarga bogiiq?
Inson salom atligi — ijtimoiy, atro f-m u h it va biologik om illarning
m urakkab o'zaro aloqasi natijasidir (Robbins, 1980). Salom atlikka turli
t a ’sirlarning hissasi quyidagicha:
Irsiyat — 20%.
A tro f-m uh it — 20%.
Tibbiy yordam saviyasi — 10%.
T urm ush tarzi — 50%.
Rossiyalik olim lar fikricha, bu raqam lar yanada kengroq ochilsa,
quyidagicha b o iish i mumkin:
Inson omili — 25% (jismoniy salom atlik — 10%, ruhiy salom atlik —
15%);
Ekologik omil — 25% (ekologiya — 10%, endoekologiya — 15%);
Ijtim oiy-pedagogik om il — 40%;
Tibbiy omil — 10%.
Salom atlikni shakllantirish vazifasi inson organizm ining zahira
im koniyatlarini ishga solish va m ashqlar hisobiga salom atlikni yanada
yuqoriroq darajaga ko'tarishni o ‘z ichiga oladi.
Hozirgi vaqtda salomatlikni baholash uchun asos b o iad ig an belgilar
quyidagi guruhlarga ajratiladi:
— jism oniy uyg‘u n rivojlanish darajasi;
— asosiy fu n k sio n al tiz im la r va b u tu n o rg a n iz m n in g zax ira
im koniyatlari;
— organizm ning im m unitet him oyasi va nospetsifik rezistentlik
darajasi;
— surunkali va tu g ‘m a kasalliklar, rivojlanish nuqsonlarining b or-
y o ‘qligi;
— inson salom atligini ruhiy va ijtim oiy qulayliklarni aks ettiruvchi
shaxsiy hususiyatlar darajasi.
Salomatlikni ta ’minlash, saqlash va tiklash strategiyasi va taktikasida
individual, ya’ni h a r bir kishiga xos salom atlik tu sh un chasi m uhim
aham iyatga ega. Hozirgi vaqtda individual, yosh, jinsiy, konstitutsional,
3 4
h u d u d iy , ijtim oiy va b. sa lo m a tlik k o ‘rsa tk ic h la ri ajratilib k o ‘r-
satilm oqda.
Individual salom atlik k o ‘rsatkichlari:
— g en etik — g eno tip , d izem b rio g en ezn in g , irsiy nuq sonlarnin g
yo‘qligi;
— biokim yoviy — biologik t o ‘q im alar va suyuqliklar ko‘rsatkichlari;
— m etab o lik — tin c h h o la td a va y u k lam alard an so 'n g m o d d a
alm ashinuv darajasi;
m o rfo lo g ik — jism o n iy riv o jlan ish d arajasi, k o n stitu tsiy a tipi
(m orfotip);
funksional, o rganlar va tizim larn in g funksional holati:
— tin ch lik m e ’yori;
— reaksiya m e ’yori;
— zaxira im koniyatlari, funksional tip;
psixologik — his-tuyg‘u, fikrlash, intellektual sohalar: yarim sharlar
dom inantligi, oliy nerv faoliyati tipi, te m p e ra m e n t,
u stunlik qiluvchi istinkt tipi,
ijtim oiy — ruhiy maqsadli yo ‘nalishlarni axloqiy qadriyatlar, yuksak
m aqsadlar, d a ’volar darajasi va tala b la r ream ulyatsiyasi va h.k.,
klinik — kasallik belgilarining y o ‘qligi.
T urm u sh d a ishlatiladigan salom atlik bilan b o g iiq atam ashunoslik
salom atlik darajasi tu rlich a b o ‘lishini h a m m a e ’tiro f etayotganligidan
guvohlik b eradi. K u n dalik h a y o td a k o ‘p in c h a «salom atligi zaif»,
« s o g iig 'i m u sta h k a m » va h .k ib o ra la r ish la tila d i. M u s ta h k a m
salom atlikka ega inson kasalliklarga ch id am li b o ia d i.
Salom atlikning bu p aram etrin i tavsiflash uchun ilm iy-om m abop
adabiyotlarda «salomatlik darajasi», «salom atlik miqdori» kabi iboralar
ish la tila d i. Bu ifo d a la rn i q a n d a y tu s h u n is h k erak ? A k a d e m ik
N .M .A m osov salom atlik m iqdorini organizm dagi asosiy tizm lam ing
«zaxiradagi quw atlari» yig‘indisi deb ta ’riflaydi. B oshqacha aytganda,
salomatlik darajasi yoki m iqdori organizm funksional tizimlarining kerak
paytda o ‘z faoliyatini kuchaytirish (yoki o ‘zgartirish) qobiliyati bilan
o ic h a n a d i. Funksional tizim larning b u n day «m ustahkam lik zahirasi»
qancha yuqori b o is a , salom atlik darajasi ham shuncha yuqori b o ‘ladi.
S alom atlik darajasi m oddiy t a ’m inianganlikka b o g iiq m i?
M oddiy t a ’m inlanganlik darajasi tu rm u sh tarziga sezilarli t a ’sir
ko‘rsatishi shubhasiz. O ddiy s o g io m fikr va tad q iq o tla r natijalari
3 5
s a lo m a tlik n i saqlash va m u sta h k a m la sh asosiy h a y o tiy ta la b la r
q o n d ir ilg a n d a g in a m u m k in b o i i s h i h a q id a g u v o h lik b e r a d i ,
rivojlangan m am lak atlard a o 'rta c h a yashash yoshini o sh irish n in g
dastlabki bosqichi iqtisodiy o ‘sish va kishilar farovonligini yaxshilash
bilan t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri b o g ‘lanishi tasodifiy emas.
K asallikka k o ‘p in ch a salom atlikka q aram a-q arsh i h o lat sifatida
qaraladi: B utunjahon salom atlik jam iy ati lug‘ati b o ‘yicha kasallik
«m e’yordagi h o latd an h a r qanday subyektiv va obyektiv og‘ishdir».
K asallikning kelib chiqish sabablari quyidagilar:
— o rg an iz m (funksional tizim , organ yoki t o ‘q im a )n in g k am
h arak atchan lig i, o ‘z navbatida, m e ’yoriy q o ‘zg‘atishga n isbatan past
reaksiya qiluvchi chiniqm aganlikka olib keladi;
— u y g ‘u n la s h g a n b o s h q a ru v n in g b u z ilis h i h a m d a z a h a r li
m o d d alarn in g to 'p la n ib qolishiga olib keladi va h.k.;
— zah arlanish , radiatsiya natijasida hujayralarning zararlanishi;
— tash q i m u h itn in g o ‘zgarishi, teri, m uskullar, ichki o rg an la r
hujayralari funksiyalarining o'zgarishiga olib keladi;
— ruhiy atn ing buzilishi asab om ili (stress) t a ’siri natijasida paydo
b o ‘ladi.
O rganizm dagi kasallik organlarning vaqt o ‘tishi bilan o ‘zgarishi
m um kin b o'lg an funksiyalari o 'z a ro t a ’sirining buzilishi hisoblanadi.
— kasallik ortiqcha zo'riqish, ya’ni dam olm asdan intensiv harakat
qilish natijasida yuzaga kelishi m um kin. Q ator hollarda kasalliklar
organizmning ham da im unnitet tizimining haddan ziyod javob reaksiyasi
sifatida yuzaga keladi, ular yuqum li-allergik kasalliklar deb ataladi.
Shunday qilib, ko‘p ovqat yeyish, kam harakatlilik, ruhiy zo 'riqish -
lary o k i «stresslar», chiniqishning y o ‘qligi kasallik, patologiya yuzaga
kelishining asosiy sabablari hisoblanadi.
Patologiya (kasallik) — kichik tizim lar funksiyasi ishdan ch iq q anda
ro 'y beradigan holat qonuniyatlarini o'rganuvchi, kasalliklar haqidagi
fan.
U m u m iy patologiya — patologik jaray o n larn in g u m u m la sh m a
ko‘rinishi b o 'lib , quyidagi b o 'lim lard an tuzilgan:
— kasallikni davriylashtirish;
— uning yuzaga kelish sabablari;
— rivojlantirish va sog'lom lashtirish m exanizm i;
— k o n s titu ts iy a , irsiy a t, re a k tiv lik n in g a h a m iy a ti. K a sa llik
3 6
organizmni m e ’yordagi holatdan patologik holatga olib keladi, natijada
uning faoliyati buzilishi kuzatiladi.
Kasallik kechishiga qarab o ‘tkir, yarim o ‘tk ir va surunkalilariga
ajratiladi.
O 'tkir kasalliklar t o ‘satdan ko ‘p (bir nech a) belgilar payd o b o ‘lishi
bilan yuzaga keladi.
Yarim o ‘tk ir kasallik o d atd a sekinroq k ech ad i va b ir n e c h a oy
davom etadigan surunkali holiga o ‘tishi m um kin.
Tashqi (ekzogen) o m illar b u — n o to 'g 'ri ovqatlanish, radiatsiya,
haddan tashqari isib ketish yoki h a d d a n tash q ari sovqotish, va h.k.
b o 'lib , ular kasallik chaqiruvchi om illarg a qarshi im m u n ite tn in g
(qarshilik ko'rsatishning) pasayishiga olib keladi.
Ichki (endogen) om illarga im m u n itet ho lati, irsiyat, reaktivlik va
h.k. kiradi.
P atogenizm org an izm reaksiyasining tu rli d araja s a th la rd a —
m olekulyar, to'qim aviy, organ va tizim sath larid a o 'z g a rish ig a olib
kelishi m um kin b o ‘lgan kasallikning p ay d o b o 'lish i, riv o jlan ish i
m exanizm ini o ‘rganadi.
M a ’lumki, organizm da barch a hujayra va t o ‘q im a la rn in g faoliyati
bir-biri bilan uzviy bogianadi, shuning uchun ham kasallik b u tu n tanaga
tarqaladi va kasallikni em as, b em o rn i davolash kerak b o 'la d i.
H ar bir kasallik quyidagi davrlar b o 'y ich a rivojlanadi:
— latent yoki yashirin davr;
~ kasallik birinch i alo m atlari(p ro d ro m al) davri;
— kasallik avj olgan davr;
— kasallikning tugallanish, b em o rnin g tuzalish davri.
K asallanish p aytid a org an izm d a tu rli o 'z g a rish la r y u z berish
m um kin . A w a lo , assim ilatsiya jara y o n la ri — tu rli m o d d ala rn in g
organizm to m o n id a n o'zlashtirilishi va u larn in g t o 'q im a la r u c h u r
z a ru r b o 'lg a n b irik m a larg a ay lan ish i. D issim ila tsiy a b u - tiril
m ateriy anin g p arch alan ish ja ra y o n id ir (m u rak k ab b irik m a la rn in j
parchalan ishi, energiyaga boy birikm alardan energiya a jra lish i).
S alo m atlik n i aniqlashga kom pleks y o n d o sh u v g a q a ra m a s d a n
a m ald a salom atlik h aqida kasallikning borligi yoki y o 'q lig ig a qaral
xulosa chiqarishadi. Aslida esa salom atlik va kasallik o 'r ta s id a ko'plat
o 'tis h holatlari m avjud b o 'lib , ular kasallik oldi holatlari d e b ataladi
bun da hali kasallik yo‘q, biroq organizm ning kom pensato r im koniyat
37
lari pasaygan va obyektiv ko'rinib ulgurm agan funksional vabiokim yo-
viy o ‘zg arishlar n am oyon b o ‘la boshlaydi. B utunittifoq salom atlik
ja m iy a ti ekspertlarining m a’lum otlariga ko'ra, g‘arbiy yarim sham ing
80% a h o lisi shunday ahvolda.
S a l o m a t l i k
va kasallik orasidagi holat «uchinchi holat» deb ataladi.
U c h in c h i holat — organ izm ning m e ’y o rd a ish lash z a h irala ri
c h a rc h a s h tom onga siljigan va inson o 'z organizm larini faollashtirish
ru h iy - fizi°l°gik im koniyatlarini t o i i q b oshqara olm aydi.
U c h in c h i holat kasallik keltirib chiqaruvchi holatd ir. Boshqa
to m o n d a n , zahiradagi im koniyatlarni tiklash m exanizm larini ishga
tu s h iris h vaqti. Bizning organizm im iz organlar ichidagi m exanizm lar
Do'stlaringiz bilan baham: |