Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

YANGI PODSHOLIK DAVRIDA BUYUK MISR DAVLATI  

(MIL.AVV. XVI–XI ASRLAR)

1.  XVIII-XIX  sulolalar  fir’avnlarining  tashqi  siyosati 

(mil.avv. XVI–XIII asrlar). 2. Iqtisodiyotning gullab-yash-

nashi. 3. Ijtimoiy munosabatlar. 4. Davlat boshqaruvi. 5. 

Exnaton (Amenemxet IV)ning diniy-siyosiy islohoti (mil.

avv. 1365–1348-yillar). 6. XX sulola hukmronligi (mil.avv. 

1200–1085-yillar). Yangi podsholikning so‘nggi davri.

1. XVIII–XIX sulolalar fir’avnlarining tashqi siyosati (mil.

avv. XVI–XIII asrlar). Yangi podsholik davrida Misr qo‘shinlari 

qayta tashkil qilindi. Giksoslar ta’siri ostida qo‘shin tarkibiga 

jang aravalari kiritildi. Misrda ot zavodlari tashkil qilinib, xo‘ja-

likning yangi sohasi – yilqichilik paydo bo‘ldi. Ot zavodlari dav-

lat hokimiyati tomonidan tashkil qilindi va ularni oliy mansab-

dor boshqargan. Piyodalar asosiy harbiy qo‘shinning asosiy qis-

mi bo‘lib qoldi. Ammo uning qurol turlari yangilandi. Qilichning 

2 turi: og‘ir, to‘gri va yengilroq o‘roqsimon qilichlar paydo bo‘ldi. 

Dushmanlardan yaxshiroq himoya lanish uchun askarlar plas-

tinkali sovut kiya boshladilar. Qo‘shin safini og‘ir qurollangan 

kamonchi va nayzachilar to‘ldira boshladi. Qo‘shinning yangi 

turi  –  harbiy  dengiz  floti  paydo  bo‘ldi.  Mudofaa  inshootlarini 

(fortifikatsiya)  qurish  san’ati  takomillashdi.  Misrliklar  bosib 

olingan hududlarda kuchli mustahkamlangan qal’alarni qura 

boshladilar. Qo‘shinni to‘ldirish tartibi o‘zgardi. Askar olishning 

yangi qoidasiga ko‘ra, har 10 balog‘atga yetgan erkaklardan biri 

harbiy xizmatga chaqiriladigan bo‘ldi. Ammo bu tartib qo‘shin-

ni to‘liq to‘ldirish imkoniyatini bermadi. Shu sababli, XIX sulola 

davridan boshlab yollanma chet el askarlari qo‘shinning yarmi-

ni tashkil qila boshladi. 

XVIII sulola kuchli qo‘shinga tayanib, bosqinchilik siyosati-

ni olib bordi. Ayniqsa, Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘iga nis-

batan istilochilik hujumlari kuchayib ketdi. Bu hududda mil.

avv. XV asrda Misrga qarshi faqat birgina Mitanni davlati jiddiy 

qarshilik ko‘rsata olar edi. Mitanni XVI asr oxiri – XV asrning 

birinchi yarmida qudratli davlatga aylangan edi. U Misrning 

Suriya va Falastinga ekspansiyasini to‘xtatish uchun Kadesh 

shahri boshchiligidagi Suriya va Falastinning kichik davlat-

---

40

chalari koalitsiyasini har tomonlama qo‘llab-quvvatladi. Nati-

jada bu ittifoq Misr ekspansiyasini vaq tinchalik to‘xtatdi. Misr 

janubda Nilning uchinchi ostonalaridagi hududlarni bosib oldi. 

Yaxmos I giksoslarni Osiyodan haydab chiqarib, Finikiyada 

Misr ning ta’sirini qayta tikladi. Uning o‘g‘li Amenxotep I Osiyo-

da hech qanday urush olib bormadi. Keyingi fir’avn Tutmos I 

(mil.avv. XVI asr oxiri) davrida Misr Yaqin Sharqning eng kat-

ta davlatlaridan biriga aylandi. Nubiya (Kush)da katta yutuq-

larga erishilib, Kamos Misrning hududini Nilning ikkinchi os-

tonasigacha, Amenxotep I yanada janubga tomon kengaytir-

di. Amenxotep I ga uning kuyovi harbiy boshliq Tutmos voris 

bo‘ldi. U mil.avv. XVI asr oxirida Yuqori Mesopotamiyadagi 

Mitanni davlatiga qarshi urush boshladi. Bu davlat Shimoliy 

Suriyani nazorat qilar edi. Misr Mitannidan Shimoliy Suriyani 

tortib olib, o‘z nazorati ostiga oldi. Nubiyada misrliklar Nilning 

uchinchi ostonasidagi ilgari mustaqil bo‘lgan Kush davlatining 

poytaxti Kermani egalladilar.

Tutmos I ning kichik xotinidan bo‘lgan o‘g‘li, vorisi Tutmos II  

(mil.avv. 1503–1490-yillar atrofida) o‘zining o‘gay singlisi, Tut-

mos I ning qizi malika Xatshepsutga uylandi. Tutmos II vafot 

qilganda Xatshepsut o‘gay o‘g‘li Tutmos III balog‘at yoshiga 

yetguncha mamlakatni boshqarish vakolatini oldi. Hokimiyat-

ga o‘ch bo‘lgan malika Xatshepsut Tutmos III ni davlat ishlari-

dan chetlashtirishga harakat qildi. malika Xatshepsut (mil.avv. 

1498-yildan 1483-yilgacha boshqardi) o‘zini eri bilan birga hukm-

dor deb e’lon qiladi. U Amon ibodatxonasining oliy kohinlari va 

zodagonlarni mo‘l-ko‘l sovg‘alar bilan o‘z tomoniga og‘dirdi va 

ularga tayanib mamlakatni boshqardi. Malika yodgorliklarda 

o‘zini mustaqil fir’avn sifatida tasvirlay boshladi. Malika erkak 

fir’avn  kabi  o‘z  hokimiyatining  to‘laqonligini  ta’kidlash  uchun 

inshootlarda gavda tuzilishini erkaklarga o‘xsha 

tib, soqol 

qo‘yilgan  holda  tasvirladi.  Malika  Xatshepsut  fir’avn-jang chi 

un  voniga da’vo qila olmas edi. Shunga qaramasdan u Puntga 

(Eritreya) katta ekspeditsiya tashkil qildi. Malika davrida Kar-

nakda Xed-sed bayrami sharafiga katta ibodatxona va Dayr al 

Bahrda uning ibodatxonasi va otasi Tutmos I ibodatxonasi bar-

po qilindi. Bu inshootlarning yaqinida Xatshepsut davrida oliy 

kohin, me’mor Senemutning sag‘anasi qad ko‘tardi. Senemut 

Xatshepsut davrida uning eng yaqin kishisi sifatida davlatni 

boshqardi. Xatshepsut mil.avv. 1482-yilda vafot etgan.

---

41

Shundan so‘ng hokimiyat to‘la Tutmos III (mil.avv. 1490– 

1438-yillar) ning qo‘liga o‘tdi. Tutmos III Xatshepsut to‘g‘risida-

gi har qanday eslatishni yo‘q qilishga harakat qildi, malikaning 

devoriy relyef tasvirlari, haykallarini yo‘q qildi. Hatto Xatshep-

sut nomini ham barcha yozuvlardan o‘chirib tashladi. Xatshep-

sutning tarafdorlarini davlat lavozimlaridan chetlashtirdi, qol-

ganlar Tutmosga o‘z sodiqliklarini e’tirof etdilar. Tutmos oliy 

davlat lavozimlariga harbiylarni tayinladi, boshqaruvda qo‘shin 

va xizmatdagi yangi zodagonlarga tayandi. Misrning tashqi si-

yosatida faol istilochilik davri boshlandi. Misr Falastin va Fini-

kiyada o‘z ta’sirini qayta tiklashga bel bog‘ladi. Bu davrda xurrit 

xalqlari butun Falastinni egalladilar. Bu yerdagi shahar-dav-

latlar Misrning kuchayib borayotgan tazyiqiga qarshi birlasha 

boshladilar.

Falastin va Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘i Misr iqtiso-

di uchun muhim strategik hududlar bo‘lgani sababli Tutmos 

III bu hududlarni bosib olish uchun uzoq harbiy tayyorgarlik 

ko‘rdi. Suriya va Falastin shahar-davlatlari Misrga qarshi har-

biy ittifoq tuzdilar. U mil.avv. 1482-yilda Falastinga ko‘p sonli 

qo‘shin tortdi. Megiddo shahri yonida Suriya va Falastinning 

shahar-davlatlarining Kadesh shahri boshchiligidagi birlash-

gan qo‘shinlari Tutmos III qo‘shinlari bilan uchrashdi. Qonli 

jang misrliklar g‘alabasi bilan tugadi. Natijada Misr Suriya va 

Falastinning katta qismini egallab oldi. Mitanni o‘z qo‘shinlarini 

Frot ortidan chaqirib oldi va Misrga Suriya, Finikiya va Falas-

tin hududlari yon berishga majbur bo‘ldi. Tutmos III o‘n besh 

marta harbiy yurish qilib, Frot daryosigacha bo‘lgan hududlar-

ni bosib oldi. Frot daryosi yelkasidagi Karxemish shahri Misr-

ning shimoliy chegarasi bo‘ldi. Janubda Misr Nilning to‘rtinchi 

ostona larigacha bo‘lgan yerlarni o‘z tasarrufiga oldi. Misrning 

shimolidan janubigacha chegarasi 3200 km ni tashkil qildi. 

Fir’avnlar kuchli iqtisodiyotga tayanib, tashqi siyosatda jid-

diy yutuqlarga erishdilar. Istilochilik urushlari natijasida Misr 

XV asrda Old Osiyodagi eng qudratli davlatga aylandi. Old 

Osiyoning Mitanni, Xett va Bobil kabi kuchli davlatlari Misr-

ning kuch-qudrati bilan hisoblashishga majbur bo‘ldilar. Ular 

Misr bilan do‘stona munosabat o‘rnatishga harakat qildilar. Bu 

to‘grisida o‘sha davrdagi ko‘pgina yozma manbalar ma’lumot 

beradi.

Mitanniga qarshi yurishlarni Tutmos III ning o‘g‘li Amen-

xotep II (mil.avv. 1438/1436–1412-yillar), Tutmos IV (mil.avv. 

---

42

1412–1402-yillar) davom ettirdilar. Tutmos III va Amenxotep 

II lar fir’avn-jangchilar edilar. Ular shaxsan jangda ishtirok et-

ganlar. Bu fir’avnlar bir harakat bilan og‘ir kamonni tarang tor-

ta oladigan kuchga ega bo‘lganlar. Ular o‘sha vaqtda Suriyada 

mavjud bo‘lgan yovvoyi fillarni ov qilganlar. 

Amenxotep II ancha uzoq hukmronlik qildi. Uning vorisi Tut-

mos IV Frot sohillarini ishg‘ol qilgan XVIII sulolaning so‘ng-

gi  fir’avni  edi.  Tutmos  IV  davrida  Mesopotamiyaga  yurishlar 

qilinib, Efiopiyada Misrga qarshi qo‘zg‘olon bostirilgan. Mitan-

ni  bilan  do‘stlik  aloqalari  o‘rnatilib,  uning  podshosi  fir’avnga 

o‘z qizini berdi. Tutmos IV uzoq hukmronlik qilmadi. U ozgi-

na inshootlarni bunyod qilishga ulgurdi. Qum bosib qolgan 

Sfinks qumdan tozalandi. Karnak ibodatxonasida Tutmos III ga 

bag‘ishlangan yodgorlik qurib, nihoyasiga yetkaziladi. Tutmos 

IV ning o‘g‘li Amenxotep III (mil.avv. 1402–1365-yillar) davrida 

Misr Sharqiy O‘rtayer dengizining katta hududini nazorat qil-

di. Uzoq Alasiya (Kipr oroli) ham Misrga bo‘ysundirildi. U yer-

dan mis olib kelingan. Kuchayib ketgan Misr Bobil podshosi 

Amenxotep II ning qizini qo‘lini so‘raganda, fiir’avn uni mensi-

may, rad javobini beradi. 

Misrning o‘sha vaqtdagi xalqaro munosabatlari XVIII sulola 

oxi ridagi Misr fir’avnlarining Tel-Amarnadan topilgan katta dav-

lat ar xividagi hujjatlardan bizga yaxshi ma’lumdir. Bu arxivda 

Bobil, Osu riya, Mitanni, Xett davlatlari va Kipr podsholarining, 

yana Suriya va Falastindagi ko‘p hokimlarning Misr fir’avniga 

yuborgan diplomatik xatlari saqlanib qolgan. Shu xatlarga qa-

raganda, Misr Old Osiyodagi bir qancha davlatlar bilan juda 

mustahkam savdo va diplomatik munosabatda bo‘lgan. Ayrim 

davlatlar o‘rtasida bo‘ladigan muzokaralar maxsus elchilar yor-

dami bilan olib borilgan.

Xettlar  istilosi  xavfi  aniq  bo‘lib  qolgach,  Mitanni  va  Misr 

podsho 

lari bosh ko‘tarib kelayotgan dushmanni birgalikda 

yengish maqsadida birlashganlar. Misr bilan Mitanni o‘rtasida 

ittifoq tuzishga imkoniyat tug‘ilgan. Bu ittifoq bir necha sulolaviy 

nikohlar bilan mustahkamlangan. Mitanni podshosi Tushrat-

tining Misr fir’avni Amenxotep III ga yozgan xatlarida Misr bilan 

Mitanni o‘rtasida o‘ta mustahkam munosabatlar o‘rnatilishi-

ga olib kelgan diplomatik muzokaralarning ayrim bosqichlari 

yorqin va jonli qilib tasvirlangan. Misr Amenxotep hukmronligi 

yillarida uzoq Suriyadagi o‘z yerlarini xettlardan himoya qilish 

---

43

uchun yetarli harbiy kuchga ega bo‘lmaganligidan Mitannining 

yordamiga tayanishga majbur bo‘lgan.

Amenxotep III (mil.avv. 1402–1365-yillar) zamonida ahvol 

yanada yomonlashgan. Bu vaqtda Misr Suriyadagi mulklarini 

himoya qilish uchun yetarli harbiy kuchga ega bo‘lmadi. Sur-

iya shaharlari zaifl ashib qolgan Misr zulmidan qutilish uchun 

ittifoq tuzdilar. Bu ittifoqni esa xettlar qisman qo‘llab-quvvat-

laganlar. Bu ittifoqning boshida turgan Suriya hokimi Aziru 

Suriyani Misr ta’sirining qolgan-qutganlaridan ham ozod qilish 

uchun qattiq kurash olib borgan. Suriya va Finikiyaning Misr-

ga sodiq bo‘lgan ko‘p shaharlari xettlar va Aziru qo‘shinlarining 

hujumlaridan o‘zlarini arang himoya qilib turganlar. Bu sha-

harlarning ba’zilari Misr fir’avnidan yordam so‘raganlar.

Mashhur Amenxotep IV Exnaton (mil.avv. 1365–1348-yillar) 

davrida Misrning tashqi siyosiy ahvoli yomonlashadi. Mitanni 

Janubiy Suriyaning katta qismini bosib oladi. Osiyoda yana bir 

raqib Xett davlati urushga tayyorlana boshladi. Exnatonning 

kuyovlari Semnexkar (mil.avv. 1348–1347-yillar), Tutanxamon 

(«otasining ti rik qiyofasi» mil.avv. 1347–1338-yillar)lar davri-

da ahvol o‘zgarmadi. Tutanxamon 10 yoshidan fir’avn taxtiga 

o‘tiradi. Uning vafotidan so‘ng, Mitannidan tashqari, yana bir 

raqib Xett davlati paydo bo‘ldi. 

Tutanxamon 20 yoshga yetmay, mil.avv. 1338-yilda vafot 

etdi. Uning bevasi Anxesenpaamon taxtni o‘z qo‘lida saqlab qo-

lish uchun Xett podshosi Suppilulium I ning o‘g‘illaridan biri 

Sannansaga turmushga chiqishga rozi bo‘ldi. Xett shahzoda-

si Misrga keldi, lekin misrlik zodagonlar uni o‘ldirdilar. An-

xesenpaamon Atonning oliy kohini Eyega turmushga chiqishga 

majbur bo‘ldi. Eye (mil.avv. 1338–1334-yillar) XVIII sulolaning 

so‘nggi fir’avni bo‘ldi. Xett podshosi o‘g‘lining o‘limi uchun qa-

sos olish maqsadida Misrga qarshi yurish qilib, misrliklarni 

Osiyodan to‘la haydab chiqardi. Misr qo‘shinlarining qo‘mon-

doni Xoremxeb Eyeni taxtdan ag‘darib (mil.avv. 1334–1306-yil-

lar),  keyingi  fir’avn  bo‘ldi.  Uning  vorisi,  XIX  sulolaning  birin-

chi  fir’avni,  keksa  oliy  mansabdor  Ramzes  I  nomi  bilan  (mil.

avv. 1306–1304-yillar) taxtga chiqdi. Ramzes I ning o‘g‘li Seti I 

(mil.avv. 1304–1290-yillar) Xett podshosi Muvatalli bilan urush 

olib borib, Falastin, Finikiya va Janubiy-markaziy Suriyani 

bosib oldi. U Oront daryosi vodiysidagi Kadesh yaqinida xett-

larni tor-mor qildi. Seti I Liviya va Nubiyada urush olib borib, 

---

44

o‘ta shafqatsizlik bilan harakat qildi: Karnak ibodatxonasida 

u asirlarni xudo Amonga bir necha marta qurbonlik kel’ti-

rayotgan holatda tasvirlangan. Seti I ning o‘g‘li Ramzes II (mil.

avv. 1290–1224-yillar) davrida Exnatondan Eyegacha bo‘lgan 

fir’avnlar fir’avnlarning sulolaviy ro‘yxatidan o‘chirib tashlandi. 

Ramzes II ibodatxonalar boyliklarini o‘z qo‘liga olib, xettlar bi-

lan uzoq davom etgan urush harakatlarini olib bordi. Kadesh 

yonidagi jangda (mil.avv. 1274-yil) xettlarga kuchli zarba berdi. 

Mil.avv. 1280 yoki 1270-yillar atrofida Xett podshosi Xattusili 

III tashabbusi bilan Misr va Xett podsholigi o‘rtasida tinchlik 

shartnomasi tuziladi. Misr qo‘l ostida Falastin, Finikiyaning 

katta qismi va Janubiy Suriyaning ozroq qismi qoldi. Bu mam-

lakatlarning shimolidagi barcha hududlar xettlarning mulki 

hisoblandi. Tinchlik shartnomasi bilan birga, o‘zaro yordam 

berish majburiyatiga asos langan ittifoq shartnomasi tuzildi. 

Ramzes II Xattusilining qizlaridan biriga uylandi. 

Ramzes II hukmronligi uzoq davom etgan, u 87 yoshida vafot 

etadi. Mashhur malika Nefertiti Ramzes II ning birinchi xotini 

edi. Abu Simbeldagi Ramzes II ning ibodatxonasidagi relyeflar-

da bu go‘zal malika tasviri mavjud. Bu davrda Misr davlati va 

madaniyati gullab-yashnagan. Nil daryosining sharqiy qismida 

Ramzes II yangi poytaxt Per-Ramzes shahrini qurgan. Uning 

merosxo‘rlari davrida ichki va tashqi siyosatda kuchli ziddiyat-

lar yuzaga kelgan. Uzoq vaqt uning katta o‘g‘illaridan biri Memfis 

xudosi Ptaxning bosh kohini Xaemuas voris bo‘ldi, lekin u otasi-

ning o‘limigacha yashamadi. Natijada Ramzes II ning o‘n uchin-

chi o‘g‘li Merneptax (mil.avv. 1224–1214-yillar) taxtga chiqdi. 

Bu fir’avnning vafotidan keyin Misr davlat hokimiyatining za if-

lashuv jarayoni boshlandi. Ramzes III (mil.avv. 1190–1159-yil-

lar) Yangi podsholik davrining so‘nggi taniqli hukmdori edi. XIX 

sulolaning oxirgi to‘rt vakili davrida markaziy hokimiyat ni-

hoyatda zaiflashgan. Mil.avv. XIII–XI asrlarda Misrda kambag‘al 

aholining noroziligi kuchayadi. «Dengiz xalqlari» sharqiy chega-

raga, liviyaliklar g‘arbiy chegaralarga bostirib kirganlar. Ibodat-

xonalar davlatdan mustaqil bo‘lib, o‘ta boyib ketdilar (uzunligi  

40 m bo‘lgan «Xarris katta papirusi»dagi asosiy yozuvlarda 

fir’avnning  ibodatxonalarga  hadyalari  sanab  o‘tilgan).  Ram-

zes II dan keyin Misrda yana 8 fir’avn hukmronlik qildi. Ular-

ning hukmronligi davrida Misrga liviyalik va osiyoliklarning 

yangi hujumlari kuchaydi. Fir’avn hokimiyati zaiflasha bordi. 

Nomlarning mustaqilligi kuchaydi.

---

45