Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

QADIMGI PODSHOLIK (MIL.AVV. XXVIII ASRNING  

OXIRI – XXIII ASRLAR). O‘RTA PODSHOLIK  

(MIL.AVV. 2020 YIL – XVIII ASR BOSHLARI)

1. Qadimgi podsholik davrida jamiyat va davlat. 2. O‘rta 

podsholik. 3. Davlat boshqaruvi. Tashqi siyosat.

1. Qadimgi podsholik davrida jamiyat va davlat. Qadim-

gi podsholik davri (mil.avv. XXVIII–XXIII asrlar)da Misr yirik 

markazlashgan davlat bo‘lib, Sinay yarim orolini qo‘shib olgan. 

Janubiy Falastin va Nubiyani o‘z ta’siri ostiga olgan.

 Misrliklar-

ning aytishiga ko‘ra, ularning tarixini eng yorqin davri III sulola-

ning eng atoqli hukmdori, Qadimgi podsholik davlatchiligining 

asoschisi Joser hukmronligi vaqti edi (mil.avv. XXVIII asr bosh-

larida). U Memfis shahrining poytaxt mavqeini tikladi. Fir’avn 

hokimiyatini kuchaytirdi, jumladan, podshoning jismi xudolar 

jismiga o‘xshab, oltindan yaratilganini anglata digan yangi un-

vonni kiritdi. 

Birinchi Misr piramidasi mil.avv. 2650-yillar atrofida Sakka-

ra  yaqinlarida  qurilgan.  Josergacha  Misr  fir’avnlarini  xom 

g‘ishtdan qurilgan yassi bino – mastaba (arabcha – o‘tirg‘ich)

ga dafn qilar edilar. Joserning maqbarasi ilk piramida shakli-

dagi biri ustidan ikkinchisi ustma-ust qo‘yilgan zinapoyasimon 

6 mastabadan (balandligi 60 metr) iborat bo‘lib, ohaktoshdan 

bunyod qilingan. Joser piramidasi ni Sakkara hududida saroy 

me’mori, bosh maslahatchi Imxotep qurdirgan. Joser davrida 

Imxotep ishtirokida yangi yil hisobi Sirius yulduzini tongda 

paydo bo‘lishiga asoslangan yangi taqvim joriy qilinadi. 

Piramidalarni ulkan sfinks qo‘riqlab turadi. Bu haykal odam 

boshli, fir’avn Xafraning boshi bo‘lishi mumkin. Ehtimol sfinks 

Xaf raning farmoni bilan qurilgan. U sharqqa quyosh chiqadi-

gan tomonga qarab turadi. So‘nggi 4-5 ming yil ichida uni qum 

bosgan. Mil.avv. 1419-yilda Sfinksga bitilgan yozuv haykal pan-

jalari orasida uxlab qolgan shahzoda Ramzes IV tarixini hikoya 

qiladi.  Uning  tushida  quyosh  ma’budi  kelib,  agar  u  Sfinksni 

qumdan tozalasa fir’avn bo‘lishini aytadi. Shahzoda uning ayt-

ganini qildi, shundan so‘ng u fir’avn tojini kiydi.

Joserdan keyingi fir’avnlar Memfisdan g‘arbda o‘z piramida-

larini qurdilar. Fir’avn Snofruning vorislari davrida ulug‘vor pi-

---

30

ramidalar qurilishi davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan ishga ayla-

nadi. Fir’avn Xufu mil.avv. 2566-yilda vafot etgan. Fir’avn 

Xufu (yunoncha – Xeops) o‘zi uchun asosi 230 kv.km, har 

birining og‘irligi 2,5 tonna bo‘lgan, 2,3 mln og‘ir tosh blokdan 

tashkil topgan, balandligi 147 metr bo‘lgan piramidani bun-

yod qiladi. Uning o‘g‘li Xafra (Xefren) qurgan piramidaning 

balandligi (143 m.) sal pastroq edi. Eng so‘nggi ulug‘vor pira-

mida Xafraning o‘g‘li Menkaura (Mikerin) tomonidan qurilgan 

bo‘lib, balandligi 66 m edi. Piramidalar ohaktoshlardan qu-

rilib, granit plitalar bilan qoplangan. Piramidalar quri lishiga 

yuz minglab kishilar jalb qilingan. Ular qurilish yaqini da 

bunyod qilingan shaharchada yashaganlar. Quruvchilar 

uchun ovqat tayyorlaydigan, non yopadigan yuzlab kishilar 

xizmat qilgan. Piramidalar yaqinidan non yopilgan tandirlar, 

ovqat tayyorlanadigan o‘choqlar qoldiqlari topilgan. Pirami-

da qurilishida ishtirok etgan oddiy ishchi boshqaruvchi la-

vozimigacha ko‘tarilishi mumkin bo‘lgan. V sulola fir’avnlari 

(XXVI–XXV asrlar) ulkan piramidalar qurishdan voz kechdi-

lar va kichik piramidalar barpo qila boshladilar. Sulolaning 

so‘nggi vakili Unas birinchi bor o‘z piramidasi ichiga fir’avn 

o‘limidan keyin, u dunyoda yashashi bilan bog‘liq an’ana 

formulalarini keng to‘plami yozuvlarni–piramida matnlarini 

kiritdi. IV sulolaning asoschisi Snofru (mil.avv. 2600-yillar 

atrofida) Sinay va Nubiyaga g‘olibona yurishlar uyush tiradi. 

Misga boy bo‘lgan Sinay Misrga to‘la qo‘shib olinadi.  

Rivoyatlarga ko‘ra, Xufu va Xafra barcha Misr ibodatxonala-

rini yopganlar hamda yangi umumdavlat Quyosh xudosi Raga 

sig‘inishni joriy qiladilar. Xudo Raga sig‘inish markazi Geliopol 

(misrcha – Iunu) shahri edi. V sulola keng hajmdagi ulkan qu-

rilishlardan voz kechdi. Ibodatxonalar ekin yerlarini hadyaga 

oldilar. V sulola davrida misrliklar Sinay va Nubiyada o‘rnashib 

qolaverdilar. Liviyada urush olib bordilar va Sharqiy O‘rtayer 

dengizi bilan savdo qildilar. Podsho Isesi davrida Baurjed nomli 

misrlik uzoq Punt (hozirgi Somali) mamlakatiga sayohat qiladi. 

VI sulola davrida (mil.avv. XXIV–XXIII asrning boshlari) tashqi 

siyosat yanada faollashadi. Uning podsho lari Falastinga qo‘shin 

tortadilar. Bibl shahri misrliklarning tayanch nuqtasiga aylana-

di. Uning hokimlari Misr unvonlarini qabul qilib, Misr xudolari-

ga sig‘inadilar. Nubiyadan misrliklar oltin olib keladilar. 

Qadimgi  podsholikning  gullab-yashnagan  davrida  fir’avn 

hokimiyati bag‘oyat qudratli bo‘lib, u nafaqat oddiy misrliklar 

---

31

uchun,  balki  fir’avnning  eng  yaqinlari  uchun  ham  yetishib 

bo‘lmaydigan balandlikda turar edi (bir oliy amaldor qabr toshi 

yozuvida unga faqat podsho taxti oldidagi yerni emas, balki 

fir’avnning oyog‘ini o‘pishga ruxsat berilganini faxrlanib yoza-

di). Fir’avnning qo‘lida bepoyon yer zaxirasi, oziq-ovqat va ishchi 

kuchi to‘plangan bo‘lib, bular uning qudratli hokimiyati asosi 

edi. Xufu va uning avlodlari «Ra o‘g‘li» unvonini qabul qildilar. 

Misrning qonuniy podshosi Quyosh xudosini yerdagi ayol bi-

lan yaqinligidan tug‘iladi degan tushuncha shakllanadi. Hech 

kimga podshoni muqaddas nomini aytishga ruxsat berilmagan. 

Chunki misrliklar e’tiqodiga ko‘ra, uni nomini aytish fir’avnga 

zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan. Shu sababli, uni nomi bosh-

qacha  «ulug‘  uy»,  «katta  uy»  (per-o,  fir’avn  so‘zi  shundan  ke-

lib chiqqan) deb atalgan. Fir’avn odam qiyofasidagi xudo deb 

tasavvur qilingan. U xudo Xor (Gor)ning ifodasi, xudo Raning 

o‘g‘li, u o‘limidan keyin xudo Osiris sifatida ulug‘langan va unga 

sig‘inish uchun sag‘ana-piramidalar oldida ibodatxonalar quril-

gan. Fir’avn oliy bosh kohin vazifasini ham bajargan. Fir’avnlar 

o‘zlarini ilohiy «Quyosh» bilan qarindosh ekanliklariga ishon-

ganlar va o‘zlarini samoviy hukmdor deb e’tirof etganlar. Oddiy 

xalq uchun fir’avn «katta xudo», «samo hukmdori» deb ulug‘lan-

gan.  Hatto  kohinlar  ham  fir’avnga  ta’zim  bajo  keltirganlar. 

Fir’avn kohinlar ishtirokisiz xudoga murojaat qilishi, qurbonlik 

keltirishi va ibodatxonalarga kirishi mumkin bo‘lgan fir’avn oliy 

bosh kohin bo‘lib, uning o‘zi ham diniy qonun-qoidalarga rioya 

qilgan. Fir’avnning xususiy hayoti: oziq-ovqati, kiyimi, sayoha-

ti, poklanishi qat’iy qoidalar bilan belgilab qo‘yilgan. 

Joserning vorislari davrida fir’avn tomonidan qattiq nazorat 

qilinadigan davlat boshqaruv apparatini shakllanishi tugalla-

nadi. Nomlarning mustaqilligi tugatildi. Nomarxlar fir’avnga qa-

ram bo‘lib, bir nomdan ikkinchisiga almashtirib turiladigan oliy 

amaldorlarga aylantirildilar.

  Davlat  markazlashib  fir’avnning 

mutlaq hokimiyati shakllanib, tarmoqlangan byurokratik bosh-

qaruv apparatiga ega edi. Boshqaruv apparatining oliy amal-

dorlari zodagonlardan bo‘lib, ularning lavozimi merosiy bo‘lgan. 

Ular  fir’avn  nomidan  mamlakatni  boshqarganlar.  Barcha  joy-

larda hisob-kitob ishlariga katta ahamiyat berilib, boshqaruvda 

mirzalar alohida o‘rin tutgan. Zodagon amaldorlarning o‘zlari 

mirzalik kasbini yaxshi o‘zlashtirib olganlar. Bu kasbni o‘g‘illari-

ga o‘rgatishni majburiy deb bilganlar. Zodagonlarning o‘g‘illarini 

o‘zi ko‘pincha o‘z otalarining xo‘jaligida mirzalik qilganlar. 

---

32

Davlat boshqaruvi uch bo‘g‘indan iborat bo‘lgan: markaziy, 

viloyat (nom), mahalliy (qishloq-jamoa). Nomlar boshqaruvi 

markaziy boshqaruvni kichikroq ko‘rinishidagi shakli bo‘lgan. 

Ko‘p hollarda nomarxlar separatizmi mavjud bo‘lgan. «Jad-jad», 

«Kanbet» atamalari qishloq jamoa kengashlari nomini bildirib, 

ular mahalliy sug‘orish tizimini kuzatish bilan birga, jamoada 

sud ishlarini ham amalga oshirganlar. qishloq jamoa kengash-

lari yuqori hokimiyatga bo‘ysundirilgan va ularning a’zolari 

kichik amaldorlarga aylanganlar. Davlat boshqaruvi tizimi 

fir’avnning tanho hukmronligiga asoslangan. Fir’avn o‘zini od-

diy xudo emas, balki «katta xudo» deb ulug‘ladi. VI sulola davri-

da  podsho  hokimiyati  zaiflashgan  vaqtda  ham  Misr  podshosi 

barcha xudolardan ko‘ra ulug‘roq deb e’tirof etilgan. Fir’avnning 

eng yaqin yordamchisi oliy amaldor-chati (bosh vazir) bo‘lgan. U 

barcha amaldorlarga rahbarlik qilar edi. Shu ningdek, u sun’iy 

sug‘orish ishlarini tashkil etgan. Chorva mollarini nazorat qi-

lish, hunarmandlar, harbiy ish, soliq majburiyatlarini, qurilish 

ishlarini nazorat qilish ham vazirning zimmasiga yuklatilgan. 

Fir’avn oyoq kiyimini olib boruvchi lavozimidagi amaldor bir  

vaqtning o‘zida qo‘shin bosh qo‘mondoni, saroy oqsoqoli, Yuqori 

Misrni boshqaruvchisi, bino quruvchi, biror-bir ibodatxonaning 

bosh kohini vazifalarini ham bajargan. Yuqori lavozimli amal-

dorlarning vazifa doiralari kengayib, qisqarib turgan. Ular faqat 

harbiy boshliq bo‘la olmaganlar. Zodagonlar yuqori lavozimlar-

ni egallagan bo‘lsalar-da, hunarlarni egallashdan tortinmagan-

lar. Ular ustaxonalarga, quri lish ishlariga boshchilik qilganlar.

Qadimgi podsholik davrida harbiy ish rivojlanadi. Qo‘shin-

ning asosiy quroli o‘q-yoy bo‘lgan. Qurol-yarog‘ zaxirasi yarati-

lib, maxsus joyda saqlangan. Ko‘ngilli qo‘shinga alohida har-

biy boshliqlar boshchilik qilgan. Qo‘shin erkin misrliklardan 

to‘planib, o‘q-yoy, nayza, kalta qilich bilan qurollangan piyoda-

lardan iborat bo‘lgan. Chegaralarda garnizonlar turgan. Qo‘shin 

asosan  ko‘ngilli  to‘plangan  piyoda  bo‘lib,  fir’avnning  vakolatli 

odami va harbiy bo‘lmagan mansabdor shaxslar boshchiligida 

yurishga chiqqan. Askarlar oddiy kamon va o‘qlar bilan qurol-

langanlar.

Bu davrda misrliklar qanday yashaganlar? Oddiy aholining 

uy-joylari ham oddiy bo‘lgan. Qadimgi podsholik davrida uylar 

tor bo‘lib, xom g‘isht, loydan qurilgan. Bu davrga tegishli poli 

loy bilan suvoq qilingan uylar qazib ochilgan. Qadimgi podsho-

lik davrida oddiy odamlar bellarini bir parcha mato bilan o‘rab 

---

33

yurganlar yoki oldingi tomonga oddiygina ola quroq lattali bel-

bog‘-kamar ilganlar va ish vaqtida, umuman, yalong‘och bo‘lib 

olganlar. Faqat ba’zilar (ovchilar, baliqchilar) gavdaning beldan 

yuqori qismini yopganlar, chunki ularning mashg‘ulotlari shuni 

talab qilgan. Yosh bolalar qip-yalong‘och yurganlar. 

Bu davrda, ayniqsa, Quyi Misrda bog‘dorchilik, poliz ekinlari 

(sarimsoq, bodring, piyoz, har xil ko‘katlar) ekilib, uzumchilik 

keng tarqalgan. Misrliklar xo‘jalik tarixida birinchi bo‘lib asala-

richilikni kashf qildilar. Lekin Misrliklar asalarichilikni bundan 

10 ming yil oldin bilganlar. Yuqori Misrda asosan donli ekin-

lar yetishtirilib, ular ning bir qismi Nil daryosi bo‘ylab shimolga 

jo‘natilgan. 

Qadimgi podsholik davrida podsho xo‘jaligi, ibodatxona 

xo‘jaligi, xususiy xo‘jalik va qishloq-jamoa xo‘jaliklari mavjud 

bo‘lgan. V-VI sulolalar davrida zodagonlarning yirik xo‘jaliklari 

iqtisodiy hayotda ustuvor o‘rinni egallagan. Misrning ko‘pchilik 

aholisi zodagonlarning katta-katta ekinzorlarida, hunarmand-

chilik ustaxonalarida ishlaydigan qaram ishchilar edi. Ularni 

o‘z xo‘jaligi bo‘lmay, o‘z mehnatlari uchun oziq-ovqat ulushi 

olganlar va o‘z ixtiyorlari bilan ish joyini tashlab keta olma-

ganlar. Xususiy kishilarga qaram qullar oz bo‘lgan. O‘rta va 

past darajadagi amaldorlar ish haqini natura tarzida olar edi-

lar. Mil.avv. III ming yillik o‘rtalarida oliy amaldorlarga dav-

lat xo‘jaligidan yirik yer maydonlari muntazam foydalanishga 

berilgan. U ko‘pincha mansab bilan birga, otadan o‘g‘ilga me-

ros bo‘lib o‘tgan. Ularning ixtiyoridagi davlat yerlari davlatning 

oliy nazorati ostida turgan. Ishchilar davlat tomonidan mehnat 

majburiyati tartibida sug‘orish inshootlari, qurilish va boshqa 

ishlarga jalb qilinganlar. 

Qishloq-jamoa yerlari mavjud bo‘lgan. Qishloq-jamoa a’zolari 

«podsho odamlari» hisoblanib, turli soliq va majburiyatlarini 

o‘taganlar. Jamoa a’zolari va hunarmandlar «nesu» yoki «xenti-

ushi»; fir’avn, zodagonlar va ibodatxona ishchilari «meret» yoki 

xemu» deb atalgan. Qullar «bak» deyilgan. Qullarni urushda 

asirga tushganlar yoki qarzga botgan kambag‘allar tashkil qil-

gan. Ular sotilgan va sotib olingan, ammo Qadimgi podsholik 

davrida qullar kam sonli bo‘lgan. 

Aslzodalar,  nomlarning       noiblari (nomarxlar) fir’avn    hokimiya ti - 

ni 

ng kuchayishidan norozi bo‘lib, ko‘p hollarda markaziy 

hokimiyat,  fir’avn  siyosatiga  qarshi  chiqar  edilar.  Ularni  qar-

shiligini sindirish uchun fir’avnlar tomonidan markaziy bosh-

---

34

qaruvga mahalliy va xiz mat zodagonlari jalb qilinib, diniy siyo-

sat ham o‘zgardi. Xudo Raga bag‘ishlab ibodatxonalar qurish 

kuchaydi. Endi fir’avnni ilohiyligi, uning xudo Radan bevosita 

kelib chiqqanligi g‘oyasi ilgari surildi.

VI sulola davrida (XXIV–XXIII asrlar) nom va xizmatdagi zo-

dagonlarning mavqei oshib bordi. Ularning ko‘pchiligi immu-

nitet (soliq majburiyatlaridan ozodlik) yorlig‘ini oldilar. Marka-

ziy hokimiyatning qudrati zaiflashdi, lekin mahalliy hokimiyat 

– nomlarning hokimlari katta moddiy boyliklarga ega bo‘ldi-

lar. Nil daryosining suvi pasaydi. Suv tanqisligi natijasida ho-

sil kamayishi ochlik va oxir-oqibatda, ijtimoiy norozilikning 

kuchayishi va davlatning yemirilishiga olib keldi. Oqibatda VI 

suloladan so‘ng Misrda (mil.avv. XXIII asr o‘rtalari) markaziy 

hokimiyat  zaiflashib,  mamlakat  bir-biriga  dushman  nomlar-

ga bo‘linib ketdi. Qadimgi podsholik davri yagona davlatning 

yemirilishi bilan Misr tarixida I O‘tish davri (mil.avv. XXIII asr 

boshlari – XXI asrning oxiri) boshlanadi. Davlatning zaiflashuvi 

Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikada keskin tabiiy o‘zgarishlar – 

quruq iqlimning bostirib kirishi bilan tezlashib ketdi. 

Mil.avv. XXII asr boshlarida Yuqori Misrning markazi 

Gerakleo polda VIII sulola bilan bir vaqtning o‘zida Nil vodiy-

sining o‘rta qismida yangi IX sulola hukmronlik qila boshla-

di. Gerakleopol mamlakat shimolida hosildor tekislikda joy-

lashgan bo‘lib, Nilning g‘arbi Fayum vohasi yaqinida edi. Mil.

avv. XXII asrda Gerakleopol podsholari butun Misr ustidan o‘z 

nazoratlarini o‘rnatdilar. Shu bilan birga, Ge rakleopol podsho-

lari o‘zlarining asosiy ittifoqchisi bo‘lgan Siut shahri, Germo-

pol, Fivaning va bir necha nomlarning avtonomiyasini yo‘qota 

olmadilar. Hukmron sulola nomlarni to‘la o‘ziga bo‘ysundirish-

ga harakat qildi va Osiyo ko‘chmanchilariga qarshi urush olib 

bordi. Mil.avv. III ming yillik oxirida Misrning xo‘jalik ahvoli 

mamlakatni birlashtirishni talab qildi. Sug‘orish tizimi tush-

kunlikka yuz tutdi, aholi ochlikdan qiynaldi. Asr oxirida Fiva 

nomining hokimlari mamlakat janubini o‘z hokimiyatlari osti-

da birlashtirib, fir’avn unvonini (XXI sulola) oldilar va shimol 

podsholarining jiddiy raqibiga aylandilar. Ulardan biri Xeti III 

(mil.avv. XXI asr o‘rtalari) Fiva bilan hal qiluvchi to‘qnashuvdan 

xavfsiraydi va o‘z o‘g‘li Merikaraga nasihatnomasida Fiva bilan 

yaxshi munosabatlarni o‘rnatishni maslahat beradi.