Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

5. Ilk Misr jamiyati va davlati. Ilk podsholik davri (mil.avv. 

XXXI–XXIX asrlar).

 Ilk dehqon jamoalari mil.avv. VI–V ming yil-

likda Quyi Misrdagi Fayum vodiysida mavjud bo‘lgan. Fayum 

manzilgohida g‘alla ekinlari ekilgan, yirik va mayda qoramol 

boqilgan va baliq tutilgan. Bu madaniyatga mansub bo‘lgan 

manzilgohdan suyak-garpun, toshdan yasalgan o‘roqlar va 

loy idishlar topilgan. Bu davrda Yuqori Misrda chorvador deh-

qonlar yodgorligi topilgan joyiga qarab, Tasiy madaniyati deb 

ataladi. Bu yerdan ko‘plab qabrlar topilgan. Bug‘doy ekilgan, 

---

25

mayda chorva mollari boqilgan. Sirti qora va kulrang loy idish-

lar yasalgan. Tasiylar urug‘-jamoa bo‘lib yashaganlar. Ulardan 

ko‘ra yuqori rivojlangan Badari madaniyati (mil.avv. IV ming 

yillik)ga tegishli aholi urug‘-jamoa bo‘lib yashab, chorvachilik 

va dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Yerga motiga bilan 

ishlov berilib, kichik kanallar qazilgan. Ov va baliqchilik ham 

mavjud bo‘lgan. Badariylar kulolchilikni takomillashtirgan-

lar. Mil.avv. IV ming yillik ning I yarmida Amrat manzilgohlari 

yanada yuqoriroq rivojlangan. Bu davrda ilk mustahkamlan-

gan qo‘rg‘onlar paydo bo‘lgan. Aholi soni o‘sgan. Mis buyumlari 

ko‘paygan. Garpun-qarmoqlar yasalgan, ilk tilla bezaklar pay-

do bo‘lgan. Kulollar naqshli idishlar tayyorlay boshlaganlar (ilk 

sulolagacha bo‘lgan davr).

Mil.avv. IV ming yillikning II yarmida Gerzey davri (hozirgi 

Gerzi qishlog‘i nomidan) sulolaviy davrgacha bo‘lgan 2-bosqich-

da sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikdan hunarmand-

chilik ajralib chiqqan. Ilk ijtimoiy tabaqalanish yuz beradi. Qa-

zib ochilgan qabrlardan ko‘plab buyumlar topilgan. Bu vaqtda 

ilk ibtidoiy qulchilik paydo bo‘lgan. Qullar «tirik murdalar» deb 

atalgan. Misrning ilk davlatlari xo‘jalik faoliyatini birgalikda olib 

borishga intilgan dehqon jamoalarining birlashmalaridan paydo 

bo‘ldi. Sug‘orish inshootlarini rivojlantirish va yiriklashtirishga 

bo‘lgan ehtiyoj davlat hokimiyatini shakllanishini rag‘barlantir-

di. Davlat hokimiyati sug‘orish tizimini yaratish va ta’mirlashda 

yetakchilik qila boshladi.

Misrning ilk davlatlari hududi uncha katta bo‘lmagan. Keyin-

chalik Yuqori Misr 22 ta, Quyi Misr 20 ta katta bo‘lmagan sepat 

(viloyat) – nomlar (Misr viloyatlarini antik yozuvchilar «nom» 

deb, ularni hokimlarini «nomarx» deb ataganlar)ga bo‘lingan. 

Nomlarda iqtisodiy ehtiyojlardan kelib chiqib, birlashuv jara-

yoni kuchli bo‘lgan. Nomlar o‘rtasidagi uzoq urushlar natijasida 

mil.avv. IV ming yillik oxirida Yuqori va Quyi Misrda ikkita yirik 

davlat vujudga keladi. Yuqori Misr hukmdori oq rangli toj, Quyi 

Misr hukmdori qizil rangli toj kiygan. Birinchisining poytaxti 

Exnab (Nexen), ikkinchisining poytaxti Buto shahri bo‘lgan. 

Misrning ilk podsholaridan biri sanalgan Narmer yodgorlikla-

rida yuqori Misr podsholarining g‘alabalari, ularning ishtiroki 

bilan o‘tgan muhim marosimlar abadiylashtirilgan. Yodgor-

liklarda harbiy tasvirlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Podsholar-

ning hokimiyati mil.avv. IV asr o‘rtalaridan boshlab merosiy tus 

ola boshlaydi. Chunki Nil vodiysining uncha katta bo‘lmagan 

---

26

nomlari o‘rtasidagi muntazam olib borilayotgan urushlarda 

harbiy yo‘lboshchi nomarxlarning mavqei kuchayib boradi. Mil.

avv. IV ming yillikning oxiriga kelib, podsholarni hokimiyatiga 

ilohiy tus berilib, ular xudo Xor (bu xudo lochin ko‘rinishida 

tasvirlangan) bilan qiyoslangan.

Har ikki podsholik o‘rtasida Misrni birlashtirish uchun uzoq 

kurash boshlanadi. Quyi Misrda podsho Narmer va undan ol-

din o‘tgan o‘tmishdoshlari g‘olibona urushlar olib borganlar. 

Mil.avv. XXXI asrning taxminan II yarmida mamlakatni haqiqiy 

birlashtiruvchisi va I umummisr sulolasi asoschisi deb misr-

liklar Narmerning o‘g‘li Mina (yunoncha Menes)ni hisoblaydilar. 

Mamlakatni birlashtirish uchun Narmer va undan oldin o‘tgan 

podsholar Quyi Misrda uzoq urush olib boradilar. Birlashuv qa-

chon yuz berganining aniq sanasi mavjud emas. Lekin taxmi-

nan mil.avv. 3000 yilliklar atrofida Nil vodiysida yagona davlat 

mavjud edi. Misrni amalda to‘la birlashtirgan va I umummisr 

sulolasiga asos solgan podsho Narmerning o‘g‘li Mina (mil. avv. 

XXXI asrning II yarmi atrofida) bo‘ldi. Abidos yaqinidagi Tin no-

midan chiqqan podsho Mina birlashtirish siyosatini olib bor-

di. U Yuqori va Quyi Misr tutashgan strategik muhim nuqta-

da yangi poytaxt, mustahkamlangan shahar Memfis (Minnefer 

misrcha)ni qurdi. U Memfisni suv toshqinidan himoya qiladi-

gan to‘g‘on qurdi. Bu shahardan turib mamlakat janubi va shi-

molini boshqarish qulay edi. 

Misrning Tinis viloyatidan kelib chiqqan I–II sulolalar davri Ilk 

podsholik davri hisoblanadi. Ilk podsholik davrida yagona dav-

lat va ko‘p sonli davlat apparati hamda bu apparatni boqadigan 

davlat yer egaligi shakllanadi. Davlat yerlarida tashkil etilgan 

yirik xo‘jaliklarda davlatga qaram bo‘lgan ishchilar mehnat qi-

lar edilar. Davlatga turli soliq va majburiyatlar o‘tashga majbur 

bo‘lgan qishloq jamoasi ham mavjud edi. Sug‘orish inshootlari 

va ishlari butun mamlakat miqyosida olib boriladi. Mis qurol-

lari yaxshi ma’lum bo‘lsa-da, toshdan qilingan mehnat qurol-

lari keng tarqalgan edi. 

I–II sulola podsholari butun mamlakatni har ikki yilda bir 

marta aylanib chiqishlari an’anaga aylangan. Mafkurada Misr-

ning birligi his qilina boshlanadi. Endilikda podsho unvoniga 

mamlakatning janubi va shimolida e’tiqod qilinadigan ma’bud-

lar Nexbet va Uajit – «Ikkala hukmron» – «Yuqori va Quyi Misr 

podshosi» so‘zlari qo‘shiladi. Butun mamlakat miqyosida Yuqori 

Misrning bosh xudosi Xorga e’tiqod qilish keng tarqaladi.

---

27

Misrliklar I sulola davrida qo‘shni hududlarga xo‘jalik uchun 

zarur bo‘lgan xomashyo uchun harbiy yurishlar qila boshladi-

lar. Ular janubda Nubiyaga, g‘arbda Liviya, sharqda Sinay yarim 

oroliga bosqinchilik yurishlari qildilar. Misrning tosh ko‘zalari 

bu vaqtda Sharqiy O‘rtayer dengizining barcha hududlaridan 

topilgan. Finikiya va Suriyadan yog‘och (mashhur Livan kedri), 

Sinay yarim orolidan mis, malaxit va feruza toshlari olib ke-

linadi. Liviya va Arabiston sahrolari yo‘llari o‘zlashtiriladi. 

Menes davridan Shimoliy Nubiya ustidan yo‘lga qo‘yilgan Misr-

ning nazorati saqlanib qoladi.

Mil.avv. XXIX asr o‘rtalarida Misrda siyosiy halokat yuz ber-

di. Podsho Sexemib xudo Xorga sig‘inishni bekor qilib, uning 

afsonaviy dushmani xudo Seton bilan o‘zini qiyoslaydi. U poy-

taxtni Memfisdan Abidosga ko‘chirdi. Quyi Misr ajralib chiqdi. 

Misrning birligini II sulolaning so‘nggi vakili Xasexemum qayta 

tikladi. U Quyi Misrni tor-mor qildi (uning haykalidagi yozuv 

47209 kishi o‘ldirilgani yoki haydab ketilgani haqida ma’lumot 

beradi). 

Misr xo‘jaligining asosi sug‘orma dehqonchilik edi. Podsho 

hokimiyatining eng muhim vazifalaridan biri Nil vodiysida 

sug‘orish tizimini tashkil qilish va uni ta’mirlab, ish qobiliya-

tini saqlab turish edi. Misrning diniy markazi Gerakleopoldagi 

ibodatxonada  ilk  podsholikning  fir’avnlarini  biri  sovg‘a  qilgan 

hukmronlik ramzi – asoda tarmoqlangan suv havzasi, uning 

tepasida  yer  chopish  marosimini  bajarayotgan  fir’avn  qo‘lida 

motiga, uning oldida qo‘llarida boshoqlar bilan savat ko‘targan 

erkaklar, undan pastda – suvda mehnat qilayotgan boshqa er-

kaklar, ularga tomon motiga bilan kelayotgan erkak tasvirlan-

gan. Ilk podsholik davridayoq Misr qishloq xo‘jaligi yuqori dara-

jada mahsuldor bo‘lgan. Quyi Misrdan topilgan ko‘p sonli vino 

xumlari uzumchilikning yaxshi rivojlanganidan dalolat bera-

di. Nil vodiysida chorva uchun suvli o‘tloqlar ko‘p bo‘lib, chor-

vachilik yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Chorvachilikning o‘ziga xos xu-

susiyati – podada xonaki hayvonlar bilan birga, to‘la yoki yarim 

qo‘lga o‘rgatilgan cho‘l jonivorlari – antilopalar, shoxli yovvoyi 

echkilar, ohular mavjudligi edi. Bu hayvonlarning tasvirlari 

mil.avv. II ming yillikgacha devoriy tasvirlarda ko‘p uchraydi. 

To‘qimachilik tez rivojlandi. Shu davrdan boshlab, papirusdan 

yozuv uchun foydalanila boshlandi. Keyinchalik papirusdan 

yunon-rim madaniyati rivojida ham unumli foydalandi.

---

28