Tuproqlar geografiyasi

avtomorf 
tuproqlar uchraydi. Yer usti suvlari vaqtincha 
to‘planadigan hamda yer osti suvlari 3-6 m chuqurlikda joylashgan 
sharoitda 
yarim gidromorf tuproqlar 
shakllanadi. Yer yuzasining 
yassi yoki botiq - pastqamliklarida yer usti suvlari muntazam -
uzoq muddat to‘planadigan, yer osti suvlari sathi yer yuzasidan 3 m 
gacha boigan ehuqurliklarda joylashgan maydonlarda 
gidromorf
tuproqlar 
rivojlanadi.
Tayanch ibora va atamalar:
Relyef, tuproq yuvilishi, vodiy, suvayrigich, shimoliy yarim 
shar, eroziya, akkumuliyativ jinslar, yassi togiar, makrorelyef, mik- 
rorelyef, mezorelyef, avtomorf tuproqlar, yarim gidromorf tuproq­
lar, gidromorf tuproqlar.
Nazorat uchun savollar:
1. Relyef quyosh energiyasining taqsimlanishiga qanday ta’sir 
ko‘rsatadi?
2. Yer yuzasida yoginlarning taqsimlanishida relyefning aha­
miyati qanday?
3. Quruq moddalarning migratsiyasida relyefning ahamiyatini 
tushuntiring.
4. Suvda eruvchan moddalami tarqalishida relyefning o‘rnini 
izohlang.
5. Tuproqning yuvilishi qanday sodir boiadi?
6. Relyefning qanday shakllarini bilasiz?
43

---

7. 
Makrorelyefning tuproqlar geografiyasidagi o‘mini tushun- 
tiring.
1 
j' ^ o r e l y e f .va tuPro4lar geografiyasi o £rtasidagi o ‘zaro 
aloqadorliknmg mohiyati nimada?
izohkngMikr° re!yefnin8 tupr0qlami tar4a* ish idagi ahamiyatini 
larini b ° n a ^ efnin8 Шрт° Ч1аГ 8e°grafiyasiga oid yana qanday jihat-
44

---

Ш QISM.
TU PRO Q LA R N IN G XUSUSIYATLARI, TASNIFI, 
TA SHXISI VA UNUM DORLIG I
I BOB. TUPROQLARNING MORFOLOGIYASI, TARKIBI, 
TUZILMASI VA XOSSALARI
1.1. Tuproqlam ing morfologiyasi va kimyoviy tarkibi
Tuproqda ona jins tarkibida bo‘lmagan bir qancha modda va 
birikmalar ham paydo boiadi. Shu bois tuproq o‘z ona jinsidan 
faqat unumdorligi bilangina emas, balki o‘zining tashqi ko‘rinishi 
(morfologiyasi) bilan ham farqlanadi. Demak, u tog4 jinslaridan 
hamda bir-birlarida tusining boshqachaligi bilan ham farqlanadi. 
Tuproqlar geografiyasi jihatidan bu muhim ahamiyatga ega. Chunki 
tuproq morfologiyasini o‘rganish bilan tuproq hosil qiluvchi 
jarayonlaming yo‘nalishi va darajasi to‘g‘risida aniq tasavvurlar 
vujudga keladi - boyiydi.
Tuproq morfologiyasiga oid usullar ham bevosita V.V.Doku- 
chayevning dala ilmiy tadqiqotlari bilan bogiiq.
Tuproq qoplamining o‘ziga xos morfologik belgilari quyida- 
gilami o‘z ichiga oladi: tuproqning genetik qatiamlari, tuproq 
qoplami qalinligi, tuproq tusi, mexanikaviy tarkibi, tuzilmasi, 
qovushmasi, yangi yaralmasi va qo‘shilmasi.
Tuproqning genetik qatlami, uning bir qancha (haydalma 
o‘rmon qiyi, torfli, chirindili, akkumuliyativ, elyuvial yoki yuvilma, 
oikuvchi - oraliq yoki illyuvial - shimilma, tuproq osti) qatlamdan 
tashkil topganligini bildiradi.
Tuproq qoplami qalinligi - barcha genetik qatlamlar yigindisi 
bo iib (40-150 sm, ayrim hollarda - 300 sm), tuproqning agronomik 
sifatlari va tuproqlar geograflyasining ayrim qonuniyatlarini 
aniqlashga yordam beradi.
Tuproqning tusi uning kimyoviy tarkibi (chirindi, kremniy, 
temir) va gumus miqdoriga bogiiq tarzda o‘zgarishi aniqlangan.
45

---

Tuproqning mexanik tarkibi uning tarkibidagi qum, loy 
miqdorlariga qarab aniqlanadi.
Tuproq tuzilmasi tuproq tarkibidagi mayda mineral zarra- 
chalaming, biokimyoviy omillar ta’sirida bir-birlari bilan yopishib, 
donador holga (tuzilma agregatlari) o‘tishidan vujudga keladi. Ana 
shu donadorlik holati tuzilmani tashkil etadi.
Tuproq qovushmasi tuproq qatlamlaridagi zarra va bo‘lak- 
chalar evaziga yuzaga keladi.
Yangi yaralmasi tuproq paydo bo‘Iishida qatlamlarda 
to‘plangan shakli va kimyoviy tarkibi turlicha bo‘lgan moddalardir. 
Ular genetik jihatdan: kimyoviy va biologik guruhlarga boiinadi.
Tuproq qo‘shilmasi unga u hosil boMgandan so‘ng qo‘shilgan, 
asosan turli qoldiqli moddalar majmuasidir.
Tuproq tarkibining deyarli 90 
%
ini mineral moddalar tashkil 
etgan bo‘lib, unda barcha kimyoviy elementlarning mavjudligi 
aniqlangan. Biroq, litosfera bilan tuproq tarkibida ularning nisbati 
turlicha (III.1.1.1.1 -jadval).
Litosfera va tuproq tarkibidagi kimyoviy elementlarning 
nisbati, % hisobida (A.P.Vinogradov bo‘yicha)
Ш.1.1.1.1-jadval
№
Ele­
mentlar
Lito-
sferada
Tup­
roqda
№
Ele­
mentlar
Lito-
sferada
Tup­
roqda
1
О
47,2
49,0
8
Mg
2,10
0,60
2
Si
27,6
2,0
9
Ti
0,60
0,46
3
A1
8,8
7,13
10
H
0,15
Г 5,40
4
Fe
5,1
3,80
11
С
0,10
2,0
5
Ca
3,6
1,37
12
s
0,09
0,085
6
Na
2,04
0,63
13
p
0,08
0,09
7
К
2,60
1,36
14
N
0,01
0,10
Tuproq tarkibidagi azot, uglerod va fosfor elementlarining 
ko‘pligi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu elementlar tuproq hosil 
bo‘lish jarayonida to‘planib borgan.
Tuproqlar geografiyasi nuqtayi nazaridan qaralganda tuproq­
laming kimyoviy tarkibi ona jinslar tarkibi bilan bog‘liq. Tuproq
46

---

turlari hamda genetik qatlamlarda ham kimyoviy eiementlar miqdori 
farqlanadi. Umuman tuproqlaming kimyoviy tarkibi uni hosil 
qiladigan tabiiy omillar xarakteri va nurash mahsulotlarining 
tarkibiga hamda tuproq paydo boiishiga ko‘ra o‘zgarib turadi.
1.2. Tuproq tuzilmasi
Har qanday tizimlar tuzilma (struktura)si - bu uning qismla- 
rining o‘zaro munosabati bilan bog‘liqdir. Har xil shakl va oicham- 
dagi tuproq element (qism, agregat)lari yigindisidan tuproq 
tuzilmasi vujudga keladi. Tuproq qancha donador boisa