Tuproqlar geografiyasi

Tayanch ibora va atamalar:
Gidrotermik tartibi, tuproq aralashmasi, organik qoldiq, tuproq 
kesmasi, tuproqning issiqlik tartibi, radiatsiya, o‘rtacha yillik haro- 
rat, subboreal mintaqa, tuproqning suv tartibi, namlanish koeffitsi- 
yenti, gum id mintaqa, arid mintaqa.
Nazorat uchun savollar:
1. Iqlimning qaysi jihatlari tuproq hosil boiishida muhim aha- 
miyatga ega?
2. Tuproqning issiqlik tartibini tushuntiring.
3. Yer sharining issiqlik bo‘yicha ajratilgan mintaqalarini 
sharhlab bering.
4. Tuproqning energiya manbalarini ayting.
5. Tuproqning suv tartibi mohiyatini izohlang.
6. Tuproqdagi suv sarfining sabablari nimada?
7. Tuproqning suv tartibi deyilganda nimani tushunasiz?
8. Namlanish koeffitsiyenti nima?
9. Namlanish koeffitsiyenti bo‘yicha Yer sharida ajratilgan 
mintaqalarga tavsif bering?
10. Shamolning tuproq hosil boiishiga qanday ta’siri bor?
39

---

I ll BOB. TUPROQNING HOSIL BO‘LISHIDA RELYEFNING
AHAMIYATI
3.1. Relyef yer yuzasida quyosh energiyasi va atmosfera
yog‘informing taqsimotchisi sifatida
R ely ef- tuproq hosil boiishi va tuproqlaming geografik joyla- 
shishida muhim omildir. U yer yuzasida issiqlik va namlik, nurash 
hamda tuproq hosil qiluvchi mahsulotlami qayta taqsimlanishida 
yetakchi rol o‘ynaydi.
Yer yuzasiga tushadigan quyosh energiyasi va atmosfera yo­
ginlari relyef shakllariga monand tarzda qayta taqsimlanadi. 
Radiatsiyaning qayta taqsimlanishi turli yonbagirlaming tikligi va 
ekspozitsiyasiga bogiiq. 
Shimoliy 
yarim 
shaming 
barcha 
kengliklarida shimoliy yonbagirlar yilning barcha mavsumlarida 
eng kam radiatsiya oladi va sovuq boiadi. Masalan, Tyanshanning 
shimoliy yonbagirlari qishda janubiy yonbagirlariga qaraganda 10- 
15 marta kam quyosh radiatsiyasi oladi, yozda esa - 1 ,5 marta kam. 
Baykalorti (Buryatiya)da kunduzi 20 sm chuqurlikdagi tuproq 
haroratining farqi shimoliy va janubiy yonbagirlarda may-iyunda
2-9 °C, iyulda esa 4-7 °C ni tashkil etgan.
Eng issiq yonbagir holati ham yil davomida o‘zgaradi. Yan- 
vardan martgacha yuqori harorat janubi-g‘arbga to‘g‘ri keladi, keyin 
zudlikda janubi-sharqqa o‘tadi. Yoz va kuz mobaynida yana janubi- 
g‘arb, ya’ni orqaga qaytadi. Turli ekspozitsiyali yonbagirlarda 
tuproqning issiqlik tartibining xususiyatlari ularning suv tartibi va 
o‘simIiklar xarakteriga ta’sir etadi, bu o‘z o‘rnida relyef sharoiti 
bilan bogiiq tarzda tuproqlarda sezilarli darajada farqlanishga olib 
kelishi mumkin.
Turli relyef shakllarida havo massalari harakatlarining xusu­
siyatlari bilan bogiiq tarzda iqlim ko‘rsatkichlari bo‘yicha farqla­
nadi. Shunga ko‘ra sovuq havo ta’sirida vodiy, yonbagir va tepaga 
nisbatan ko‘proq issiqlik va namlik oladi, shunga bogiiq tarzda 
ularning tuproqlari ham farqlanadi.
40

---

Relyefdagi xilma-xillik yer usti suvlari oqimiga ta’sir etib, yer 
yuzasida atmosfera namligini qayta taqsimlanishida muhim rol 
o‘ynaydi. Yoqqan yog‘in relyefning baland qismlaridan pastqam 
joylar tomon oqadi, shu tarzda relyefning balandroq suvayrig ich 
qismlari odatda atmosfera yog‘inlarimng ma’lum qismini yo‘qotadi, 
pastqamliklardagi tuproq esa yuqoridan oqib keladigan suv 
husobiga qo‘shimcha namlik oladi. Bu jarayonni Yer yuzasining 
deyarli hamma qismida uchratish mumkin, chunki amalda mutlaq 
tekis maydonlar kamdan-kam hollarda uchraydi.