Tuproqlar geografiyasi

3.2. Moddalar migratsiyasida relyefning roli
Yerning yuza qismidagi oqim, qorlaming erishi va yorng'ir 
suvlari natijasida tuproq qatlamining yuqori qismi yuviladi va 
oqiziladi hamda suv bilan araiashgan tuproq zarrachalari nisbatan 
pastqamlik joylarga yotqiziladi. Tuproq yuvilishi (eroziya)ning 
jadalligining muhim omillari: 1) yog‘adigan atmosfera yog‘inlari- 
ning miqdori va xarakteri; 2) yonbag‘ir ekspozitsiyasining qiyaligi, 
uzunligi, shakli, yuzasining holati (o‘simliklar bilan qoplanganligi, 
mikrorelyef va b.); 3) tuproqning xossalari (suvni shimish qobiliyati, 
tuzilmalarining eroziyaga qarshi barqarorligi va b.) hisoblanadi.
Yog‘inlar yog‘ishining jadalligi yuviladigan tuproq miqdoriga 
katta ta’sir ko‘rsatadi. Ayova shtati (AQSH)da eroziyani o‘rgangan 
G.M.Braunning ma’lumoti bo‘yicha ikki soat mobaynida yoqqan 
kuchli yomg‘ir (101,6 mm) natijasida 9° qiyalikdagi changli 
qumoqli tuproqda yuvilish 179,20 t/ga ga yetgan7.
Eroziya nafaqat tuproq qoplamini buzadi, balki yonbag‘ir- 
lardan keltirilgan yuvilgan kimyoviy moddalar tufayli yer usti 
suvlarini ham ifloslantiradi, kichik daryolaming degradatsiyasiga 
sabab bo‘ladi, umuman atrof-muhitning ekologik holatiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Relyef elementlari bo‘yicha namning qayta taqsimlanishi bilan 
nurash va tuproq hosil qiluvchi suvda eruvchi mahsulotlar mig- 
ratsiyasi o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjud.
7 Krasilnikov, P., Carre, F. & Montanarella, L. (eds.) Soil geography and geostatistics. European Communities, 200S

---

Shunday qilib relyef, nurash va tuproq hosil qiluvchi mahsu- 
lotlar hamda suvning yer yuzasida qattiq va suyuq ko‘rinishda 
ko‘chib yurishida muhim rol o‘ynaydi.
Nurash po‘stining asosiy turlari - qoldiq va akkumuliyativ jinslar 
taqsimlanishi bevosita geomorfologik sharoitga bogiiq boiadi. 
Nurash po‘stining qoldiqlari suvayrigichlarga xos boiib, akku- 
mulyativ jinslar suvayrigichdagi nurash po‘stining rivojlanish faza- 
lariga bogiiq tarzda yonbagir bo‘ylab m aium tartibda joylashadi.
Eruvchan moddalar migratsiyasida nafaqat relyefiiing tashqi 
shakli, shu bilan birga uning genetik tabiati ham ahamiyatga ega. Bu 
holat gipergenez zonasida moddalaming migratsion jamyonlarini o‘r- 
ganishda geomorfologik tahlil rolini birinchi darajali ekanligini bil- 
diradi.
3.3. Relyef va tuproqlar geografiyasi
Turli relyef elementlarida tuproqning yoshidagi tafovutlar va 
tuproq sharoitining differensiyalanishi bilan bogianishda relyef 
tuproqlaming makonda taqsimlanishiga jiddiy ta’sir ko'rsatadi,
Relyefning uchta guruhi ajratiladi: makro, mezo va mikro- 
relyef. Makrorelyef - bu yer yuzasining yirik shakli boiib, katta 
hududlami egallaydi va balandligi bir qancha o‘n metrdan yuzlab 
metrgacha boradi (tog‘ tizmalari, yassi togiar, tekisliklar va h.k). 
Mezorelyef - nisbatan kichik hududlarni egallagan, o£nlab va 
yuzlab kvadrat metrlami qamragan shakl boiib, balandligi 1-10 m 
va undan balandroqda tebranadi (yonbagir, qir va h.k). Mikrorelyef
- unchalik katta boimagan hududlami egallagan relyefning mayda 
elementlari boiib, nisbiy balandligi 1 m dan oshmaydi.
Makrorelyef eng avvalo togiarda tuproqlaming joylashishida 
balandlik mintaqalari qonuniyatiga daxldordir. Bu yerda joyning 
balandligiga qarab iqlim sharoitining o‘zgarishi tuproq qoplamining 
differensiyalanishida, shuningdek, togiam ing ,,to‘siq” samarasi va 
moddalaming gravitatsion ko'chishi hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Mezorelyef namning qayta taqsimlanishi, erigan (suyuq) mod­
dalaming migratsiyasiga sabab boiadi; yonbagir ekspozitsiyasi 
aniq ta’sir ko‘rsatishi mumkin (biroq, har doim emas). Tuproqlar
42

---

almashinuvining mezorelyef elementlari bilan mustahkam aloqa- 
dorligi qonuniyat.
Turli tuproqlardagi dogiaming qonuniy almashinuvi mikro- 
relyef elementlarining takrorlanishi bilan bogiiq. Shuningdek, 
tuproq qoplamining tuzilmaviy (struktura) qonuniyatlari joyning 
relyefi bilan bevosita bogiiq.
Aksariyat hududlarda yer osti suvlari chuqurligi ham ko‘p 
hollarda joyning relyefiga bogiiq tarzda shakllanadi. Tekis yuza va 
yonbag‘ irlardan yog£in suvlari erkin oqib ketadigan hududlarda yer 
osti suvlari ancha chuqurda boiadi, shu tufayli bunday hududlarda 
odatda