Tuproqlar geografiyasi

Geografik mintaqalarning issiqlik bilan ta’minlanganligi
П.2.1. l-jadval
№
Geografik (issiqlik mintaqalar) 
iqlim guruhlari
Yalpi havo haroratining 
10 °C dan yuqorisi
1.
Qutbiy (sovuq)
600 dan kam
2.
Boreal (o‘rtacha sovuq)
600 - 2000
3.
Subboreal (o'rtacha issiq)
2000-3800
4.
Subtropik (issiq)
3800-8000
5.
Tropik (juda issiq)
8000 dan yuqori
Sobiq ittifoq hududida eng sovuq oyda tuproq harorati janubda
0 °C dan shimoli-sharqda -36 °C ligi kuzatilgan. Tuproq harora- 
tidagi eng yuqori ko‘rsatkich (20 sm chuqurlikda) iyulda, janubning 
chekka qismlarida avgust oyida kuzatiladi.
Tuproqqa energiya kelishining yana bir manbai biokimyoviy 
modda almashinuvi jarayonidir, bunda moddalaming biokimyoviy 
akkumulyatsiyasi va migratsiyasi muhim rol o‘ynaydi.
Tuproqning energiya sarfi ham tabiat zonalari bo‘yicha har xil: 
tundra va choilarda yiliga - 2-5 kkal/sm2, qora tuproqli dashtlarda -
15-30 kkal/sm2, nam tropiklarda - 70 kkal/sm2 gacha o‘zgaradi.
2.2. Tuproqning suv tartibi
Tuproq hosil boiish jarayonida paydo boiish va rivojlanish- 
ning asosiy sharoitlaridan biri bu suvning mavjudligidir. Tuproqlar 
geografiyasida namlikning ahamiyati juda katta. Bir xildagi issiqlik 
mintaqasida namgarchilik sharoiti bilan bogiiq tarzda keskin 
farqlanuvchi tuproq turlari shakllanadi. Masalan, subtropik
36

---

mintaqaning gumid hududlaridagi nam o‘rmonlarda qizil va sariq 
tuproqlar, arid mintaqalarda esa - sur - qo‘ng‘ir ch o i tuproqlari 
rivojlanadi. Bir tabiat zonasining turlicha relyef elementlarida 
tuproqlaming namlanish darajalari farqlanadi.
Tuproq namlanishining asosiy manbalaridan biri atmosfera 
yoginlari hisoblanadi. Yoginlaming shakii (yomgir, qor va b.), 
shuningdek, ularning mavsumlar bo‘yicha taqsimlanish xarakteri 
ham tuproq qoplami geografiyasiga ta’sir ko‘rsatadi. Tuproq namli- 
gining m aium qismi havodagi suv bugiarming kondensatsiya- 
lanishidan vujudga keladi. Tuproqdagi suv zaxirasining toidirilishi 
grunt suvlari hisobiga, ular bilan tuproq o‘rtasidagi kapillyar 
aloqalaming mavjudligi tufayli ham ro‘y berishi mumkin.
Tuproqda suvning sarf boiishi asosan bugianish, desuksiya 
jarayoni va oqim bilan bogiiq.
M aium vaqtda tuproqqa suv kirishi, aralashishi, yigilishi va 
sarfi kabi barcha hodisalar mujassamlashuviga tuproqning suv 
tartibi deyiladi. Tuproqning suv tartibi tuproqda moddalarning 
migratsiyasining yo‘nalishi va jadalligini belgilaydi hamda shu bilan 
birga tuproq kesmasining genetik qatlamlarga differensiyalanishiga 
va tuproq qoplamining vujudga kelishiga ta’sir ko‘rsatadi.
A.A.Rodening tuproqlaming suv tartibi bo‘yicha ajratgan 6 ta 
guruhi (muzlagan, yuviladigan, davriy yuviladigan, yuvilmaydigan, 
terlaydigan va irrigatsion-sug‘oriladigan) ham tuproqlaming tabiat 
zonalari bo‘yicha taqsimlanish qonuniyatiga deyarli hamohang 
ekanligini ko‘rish mumkin.
Atmosfera yoginlari va bugianish o‘rtasidagi munosabatlardan 
namlanish koeffitsiyenti kelib chiqadiki, qaysiki bu tuproqlar geogra­
fiyasida muhim ahamiyat kasb etadi (II.2.2.1-jadvaI).
Geografik mintaqalarning namlanish koeffitsiyenti
IL2.2.1-jadval