Tuproqlar geografiyasi

Rum=(l-(H.O))/(S.O)100%
Rum-tuproqning umumiy g‘ovakligi, % hisobida 
Tuproqning g‘ovakligi uning muhim xususiyatlaridan biridir. 
G‘ovaklaming mavjudligi havo almashinishi (aeratsiya) va suv 
harakatiga ijobiy ta’sir etadi.
51

---

G'ovaklik tuproqning mexanik tarkibiga, tuzilmasiga, tuproq 
jonivorlarining faoliyati va organik moddalar miqdoriga, hayda- 
ladigan yerlarda esa, yerni ishlash hamda tuproqni madaniylashtirish 
usullariga bogiiq.
Tuproqda qanchalik boiakchalar ko‘p boisa, ular shunchalik 
g‘ovak joylashadi va aksincha, tuzilmasiz tuproqlarda esa mexanik 
elementlar, qanday shaklda joylashishiga qaramay ular zich boiadi 
va natijada umumiy g‘ovaklik keskin pasayadi. Odatda, gumusga 
boy, tuzilmali tuproqlar eng katta g‘ovaklikka ega boiadi. Bunday 
tuproqning ustki qatlamida umumiy g‘ovaklik 50-70 
%
ni tashkil 
etishi mumkin. Bu birinchidan, tuproqda katta g‘ovakliklar, har xil 
hasharot va hayvonlaming inlari, ildizlar qoldirgan bo‘shliqlar 
hisobiga boisa, ikkinchidan, tuproqning har xil katta-kichiklikdagi 
boiakchalarining g‘ovak joylashishi hisobiga boiadi. G‘ovaklik 
tuproqning pastki qat iam lari da kamayib boradi.
Tuproqdagi hamma teshiklarning uning hajmiga nisbatan 
olingan jami yigindisiga (% hisobida), umumiy g‘ovaklik deyiladi. 
Tuproqning kapillyar suv bilan band boigan g‘ovaklari yigindisiga 
kapillyar g‘ovaklik deyiladi. Nokapillyar g‘ovaklik esa umumiy 
g‘ovaklik bilan kapillyar g'ovaklik o‘rtasidagi farqni ifodalaydi va 
hamma vaqt havo bilan band boiadi.
Tuproqning solishtirma va hajm ogirligi hamda g‘ovakligi uning 
umumiy fizik xossalari deb yuritiladi. Tuproqning unumdorligini 
oshirish, albatta mana shu umumiy fizik xossalarga bogiiq boiadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, tuproqning hajm ogirligini o‘z- 
garishi, g‘ovakligi undagi suvga chidamli agregatlarning boiishiga 
bogiiqdir. Binobarin, gumusga boy va tuzilmali tuproqlarda kapil- 
lyarsiz va kapillyar bo‘shliqlar hamma vaqt mavjud. Ular meyoriy 
havo va suv almashuvini ta’minlab turadi. O g ir mexanik tarkibli va 
tuzilmasiz tuproqlarda esa mikrobo‘shliqchalar ko‘p boiadi, ularda 
suv va havoning erkin harakati juda past boiadi. Tuproqning fizik 
xossalarini yaxshilashning bosh y o ii - agrotexnik talablarga javob 
beradigan ishlov jarayonini amalga oshirish hisoblanadi.
Tuproqning fizik-mexanik xossalari. Tuproqqa sifatli ishlov 
berish hamda o‘simlik ildizlarining tuproqning turli qatlamlariga 
kirib borishi uning plastikligi, yopishqoqligi, ko'pchishi, cho‘kishi,
52

---

ilashimligi, qattiqligi, solishtirma qarshiligi va fizikaviy yetilishi
- kabi fizik-mexanik xossalariga bog‘liq boiadi.
Fizik-mexanik xossalar, birinchidan tuproqning xususiyatlarini 
o‘zida aks ettirsa, ikkinchidan tuproqqa ishlov berish nuqtayi 
nazaridan uni baholashda muhim rol o‘ynaydi. Bu xossalarni 
o'rganish tuproqqa ishlov berishda qoilaniladigan xilma-xil ishlov 
qurollarini joriy qilishda katta ahamiyatga ega. Haydov mashinalari, 
ayniqsa ulaming ishchi qismlari, tortish kuchi, ishlov berish uchun 
sarf boiadigan yoqilgi miqdori yoki tuproq tuzilmasini saqlash 
uchun kerakli namlik chegarasi, unga ishlov berish va boshqa 
shunga o‘xshash muhim texnologik jarayonlar tuproqning fizik- 
mexanik xossalariga bogiiqdir.