Tuproqlar geografiyasi

Tayanch ibora va atamalar:
Tuproq morfologiyasi, tuproqning genetik qatlami, tuproq 
qoplami qalinligi, tuproqning tusi, tuproqning mexanik tarkibi, 
tuproq tuzilmasi, tuproq yangi yaralmasi, tuproq qo‘shilmasi, tuproq 
tuzilmasi, tuproqning solishtirma ogirligi, tuproqning hajm 
ogirligi, tuproq g‘ovakligi.
Nazorat uchun savollar:
1. Tuproq morfologiyasi nima?
2.Tuproq qanday kimyoviy elementlardan tashkil topgan?
3.Tuproq tuzilmasini qanday izohlaysiz?
4. Tuproq tuzilmasining paydo boiishini tushuntiring.
5.Tuproq tuzilmasi nega buziladi?
6. Tuproq tuzilmasini tiklash yoilarini aytib bering.
7. Tuproqning solishtirma va hajm ogirliklarini izohlang.
8.Tuproq g‘ovakligi nima?
9. Tuproqning fizik - mexanik xossalariga nimalar kiradi?
10.Tuproqning fizik xossalarini tuproqlar geografiyasidagi 
ahamiyatini tushuntiring.
53

---

II BOB. TUPROQLARNING TASNIFI, TASHXISI VA 
UNUMDORLIGI
2.1. Tuproqlarni tasniflash
Yer yuzasi tuproq qoplami, o‘zining murakkab tuzilishi va 
xilma-xilligi bilan xarakterlanadi. Tuproqlarni 
o‘rganishda va 
ulardan oqilona foydalanishda, ulami to‘g‘ri aniqlash, ya’ni tasnif­
lash muhim ahamiyatga ega.
Tuproqlarni o‘xshash belgilari, kelib chiqishi va unumdorligi 
kabi xususiyatlariga ko‘ra muayyan guruhlarga birlashtirishga 
tuproq tasnifi deyiladi.
Tuproqlarni tasniflashda ekologik — genetik, morfogenetik, 
evolyutsion - genetik, tarixiy - genetik hamda g‘arbiy Yevropacha 
yondoshuvlar mavjud8.
Tuproqlarni ilmiy jihatdan tasniflash ulaming genetik 
xossalariga asoslangan boiib, bu tasnif quyidagilami: tuproq paydo 
bo‘lishining barcha shart-sharoitlari va jarayonlarini, tuproqlaming 
hududlar bo‘yicha tarqalishini va tuproqlaming ishlab chiqarish 
vositasi jihatidan ahamiyatli bo‘lgan (biologik, fizik va kimyoviy) 
xossalarining umumiy tavsifmi aks ettirishi lozim. Tuproqlarni 
tasniflash muammolari tuproqlar geografiyasidagi dolzarb va 
munozarali masalalardan biri hisoblanadi. Fanning rivojlanishi va 
yangi ilmiy dalillaming to‘planishi natijasida ilgari tuzilgan, bunday 
qaraganda ilmiy asoslangan tasniflarga ayrim qo‘shimchalar kiritish 
yoki ularni qayta toidirish zarur bo‘ladi. Bu muammolar qishloq va 
o‘rmon xo‘jaligi talablari asosida ham yuzaga keladi. Ilmiy tasnif 
fanning hozirgi holatini aks ettiradi. Ilm-fanning rivojlanishi bilan 
tuproqlar tasnifi ham murakkablashib borishi tabiiy hoi.
V.V.Dokuchayevning tavsiya etgan tasnifida, asosiy birlik sifa- 
tida tuproqlaming genetik tiplari olingan. 1890-yilda V.V.Doku­
chayev tomonidan ishlab chiqilgan tuproqlar tasnifi geografik-
s Krasilnikov, P., Carre, F. & Montanarella, L (eds.) Soil geography and geostatistics. European Communities, 2008.
54

---

genetik tamoyil asosida tuzilgan boiib, bunda tuproqlar uchta 
sinfga boiinadi va har bir sinf, o‘z navbatida tuproqlaming qator 
genetik tiplarini o‘z ichiga oladi. Bunda:
A -
meyoriy yoki zonal tuproqlar sinfi, unda yettita tuproq
tiplari ajratiladi;
Б -
о ‘tuvchi tuproqlar sinfida uchta tuproq tiplari;
С -
anormal (meyoriy bolmagan) tuproqlar sinfida uchta
tuproq tiplari ajratiladi.
V.V.Dokuchayevning tuproqlar tasnifi, uning shogirdi N.M.Si- 
birsev tomonidan rivojlantirildi. N.M.Sibirsev barcha tuproqlami 
zonal, intrazonal va azonal kabi tuproq sinflariga bo‘lishni tavsiya 
etadi. Bu tasnifdagi tuproq sinflari ham tiplarga, tipchalarga va 
guruhlarga ajratiladi.
V.V.Dokuchayev va N.M.Sibirsevlaming genetik tasnifi ho- 
zirga qadar o‘z mohiyatini yo‘qotmagan va jahonning barcha 
mamlakatlarida qabul qilingan hamda shu asosda qator yangi 
tasniflar ishlab chiqilgan.
Tuproqlami tasniflash muammolari mashhur tuproqshunoslar: 
P.S.Kossovich (1910), K.D.Glinka (1925), S.S.Neustruev (1925), 
K.K.Gedroys (1927) va keyinchalik Ye.N.Ivanova va N.N.Rozov, 
I.P.Gerasimov, A.A.Zavalishina va boshqalar tomonidan tadqiq 
qilindi va yangi tasnifni ishlab chiqishda S.A.Shuvalov, N.V.Kim- 
berg, B.V.Gorbunov va A.Z.Genusovlarning ham xizmatlari katta 
boidi.
Respublikamizda qishloq xo‘jaligining yanada rivojlanishi, 
vatanimizning yer fondlarini atroflicha o‘rganish, har bir xo4jalik 
uchun mukammal tuproq xaritalari hamda yagona umumdavlat yer 
kadastrini tuzish vazifalarini qo‘yadi. Bu yangi vazifalar tuproqni 
tasniflash masalalarini qayta ko‘rib chiqish va yangi tasnif ishlab 
chiqish masalasini qo‘ydi. Tuproqshunos olimlarimizning ko‘p 
yillik izlanishlari, tajribalari natijasida 1967 yilda tuproqlaming 
yangi tasnifiga taalluqli „Tuproqlami tasnifi va diagnostikasi”ga 
doir qoilanma nashr etildi, keyinchalik esa 1977 yilda nashr etilgan 
,,MDH tuproqlarining tasnifi va diagnostikasi” qoilanmasida 
tasniflashning yangi tizimi berildi. Unda MDH dagi 80 ga yaqin 
tuproq tiplarining taksonomik (tuproq taksonomiyasi - turli 
tuproqlaming guruhlarga boiinish birliklari tizimi) birliklari asosida
55

---

bo‘linishi va tashxisi diagnostikasi berilgan. Qo4llanmada tuproqlar 
genetik tiplarining ro‘yxati, tuproq tiplarining ancha kichik 
taksonomik birliklari, tuproq tipchalarining fatsial (iqlim sharoitiga 
ko‘ra) bo‘linishi va tuproqlar tashxis belgilarining qisqacha tavsifi 
yoritilgan. Tuproq tasnifini o‘rganishning qulay bo‘lishi uchun qo‘l- 
lanmada har bir tuproq tipining qaysi genetik qator va ekologik -
genetik sinfga kirishi ko‘rsatilgan. Bu yangi tasnifda ham tup­
roqning genetik tiplari asos qilib olingan.