Tuproqlar geografiyasi

IV QISM.
TUPROQLAR GEOGRAFIYASINING UMUMIY
QONUNIYATLARI VA TUPROQ-GEOGRAFIK
RAY ONLASHTIRISH
I BOB. GEOGRAFIK ZONALLIK QONUNIYATI VA
TUPROQ-GEOGRAFIK RAYONLASHTIRISH
1Л.
 Geografik zonalar to‘g‘risidagi ta’limot9
Geografik (tabiiy) zonallik to‘g‘risidagi ta’limot geografiya 
fanlaridagi eng batafsil ishlab chiqilgan ta’limotlardan hisoblanadi. 
Shuning uchun uni tabiiy geografiyaning negizini tashkil etishi 
orqali tushuntirish maqsadga muvofiqdir.
Kenglik issiqlik mintaqalari to‘g‘risidagi tasavvurlaming antik 
davrlarda yuzaga kelgani ma’lum. Biroq, u tabiatshunoslar dunyo 
bo ‘ у lab sayohatlarda ishtirok eta boshlagan XVIII asr oxirlarida 
ilmiy yo‘nalishga aylandi, So‘ngra XIX asming birinchi yarmida bu 
ta’limotning rivojlanishiga Aleksandr Gumboldt katta hissa qo‘shdi. 
U o‘simlik va hayvonot dunyosini iqlim bilan bog'liklikda kuzatdi 
hamda balandlik mintaqalanishi hodisasini kashf etdi. Shunday 
bo‘lsa-da, zamonaviy ko‘rinishga ega geografik zonalar to‘g‘risi- 
dagi ta’limot XIX asr bilan XX asr chegarasida, V.V.Dokuchayev- 
ning tadqiqotlari natijasida shakllandi. Olim mazkur ta’limotning 
ko‘pchilik tomonidan tan olingan asoschisi hisoblanadi.
V.V.Dokuchayev zonallikni quruqlikda va dengizda, tekislikda 
va tog‘da ham bir xilda namoyon bo‘ladigan tabiatning umumiy 
qonuni sifatida asoslab bergan. U bu qonunni landshaft ,,kp‘zgusi” 
deb hisoblagan tuproqlarni ocrganish orqali anglab yetdi. Shuning 
uchun ham olim Yeming shimoliy yarim sharida yettita tabiat 
zonasini ajratishda, ulaming har biri uchun xos bo‘lgan tuproqlarni 
nommanom keltirgan. Uning fikricha, har bir zona tarkibiy qismlari
Usm onora G.E.. Abdullaycv l.X. ..Tabiiy gcografiyada geografik zonallik ta'limoii va uning o ;rganilishr maqolasi asosida yozildi // O'zGJ 
axbwoti, 2011 
yil
39 jild. 48-50 b.

---

(iqlim, suv, grunt, tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosi) uzviy 
munosabatda bo‘lgan haqiqiy majmui tuzilma hisoblanadi. 
V.V.Dokuchayev tomonidan geografik zonalarni yaxlit bir butun 
tabiat majmuasi sifatida ochib berilishi geografiya fani tarixidagi 
eng muhim voqealardan biri bo‘ldi. Shundan so‘ng bir necha o‘n 
yilliklar davomida geograflar uni yanada mukammalashtirish va 
aniqlashtirish ishlari bilan shug‘ullandilar.
XX asming 40-60 - yillari ushbu ta’limotning rivojlanishida 
yangi bosqich bo‘ldi va u akademiklar L.S.Berg va A.A.Grigor- 
yevlaming nomlari bilan bevosita bogiiq. L.S.Berg yettita tabiat 
zonasi, shuningdek, mamlakatning tog‘ landshaftlariga batafsil ta’rif 
bergan. Olim Yeming geografik qobig‘ida hammasi boiib 13 ta 
tabiat zonasini ajratgan.
A.A.Grigoryev tadqiqotlari zonallik omillarini va tabiiy- 
geografik jarayonlar hamda geografik zonalarning ichki tuzilmasini 
aniqlashga bag‘ishlangan. U geografik zonalarning shakllanishiga 
yillik radiatsiya balansi va yillik yog‘inlar miqdori hamda ularning 
birligi hal etuvchi ta’sir ko‘rsatadi, degan xulosaga keldi. Shunga 
tayangan holda, 1956 yilda A.A.Grigoryev va M.I.Budiko geografik 
qobiq tuzilmasining asosida yotuvchi geografik zonallikning 
davriylik qonunini ta’riflab berdilar. Aynan mana shu tuzilmada 
A.A.Grigoryev ikkita eng yuqori gradatsiya - mintaqalar (harorat 
omili bo‘yicha) va zonalami (issiqlik va namlik muvozanatiga 
ko‘ra) ajratdi. Yer yuzida u jami 9 ta mintaqa va 24 zonani ajratgan.
Keyinroq geografik zonallik to‘g‘risidagi ta’limot akademik
S.V.Kalesnik, K.K.Markov, I.P.Gerasimov, V.B.Sochava, P.Make­
yev, D.V.Bogdanov, F.N.Milkov, A.M.Ryabchikov, E.Lukashov, 
A.G.Isachenko va boshqa mashhur tabiiy-geograf olimlar tomo­
nidan yanada rivojlantirildi.
Zamonaviy qarashlarga ko‘ra, geografik zonallik deganda 
ekvatordan qutblar tomon tabiiy-geografik jarayonlar, komponentlar 
va majmua (tizim)laming qonuniy tarzda o‘zgarib borishi tushu- 
niladi. Bu haqiqiy universal geografik qonuniyat bo‘lib, landshaft 
hosil qiluvchi barcha jarayonlar va yer yuzasi bo‘ylab geotizimlar 
joylashuvida o‘z aksini topadi. Quruqiikda zonallikning namoyon 
bo lish ko‘lamlari juda keng. U iqlim, o‘simlik va hayvonot dun­
yosi, tuproq qoplamini o£z ichiga oladi.
66

---

Geografik mintaqa geografik qobiqning eng yirik zonal boiim i 
hisoblanib, issiqlik sharoitlarining umumiyligi bilan tavsiflangan 
holda, asosan kenglik bo‘ylab cho‘ziladi. Yer yuzida jami 13 ta 
mintaqa ajratilgan. Geografik zonalarga to‘xtaladigan boisak, ular 
geografik qobiqning nisbatan yirik boiim i boiib, geografik 
mintaqalaming issiqlik sharoitlari bilan namlikning muayyan 
umumiyligiga ega qismlari hisoblanadi. Yerdagi geografik zonalar 
soni turlicha belgilanadi. Masalan, rossiyalik tabiiy geograflar har 
bir mintaqada ikki yoki undan ortiq, jami 34 ta zonani ajratadilar.
Zonallik qonuniyatidan tashqari Yeming barcha qismida 
namoyon boiadigan azonallik va intrazonallik qonuniyatlari ham 
aniqlangan. Bunga misol tariqasida balandlik mintaqalari (vertikal 
zonallik)ni keltirish mumkin, u quruqlikning balandligiga va 
balandlikka bogiiq ravishda issiqlik muvozanatining o‘zgarishiga 
bogiiq. Bir landshaft turining ikkinchisi bilan almashinishi uchun 
yetarli darajadagi balandliklar farqiga ega muayyan masofadagi 
yonbagirlaming mavjudligi - bunday mintaqalanishning yuzaga 
kelishi uchun zaruriy shart hisoblanadi. Shuni ham eslatish joizki, 
hududning zonal tabaqalanishi, odatda uning sektorlar bo‘yicha 
taqsimlanishiga bogiiq. Umumlashtirilgan tarzda aytadigan boisak, 
so‘z kenglik zonalligi turlicha namoyon boiadigan quruqlik va 
okean yoni sektorlari to‘g‘risida bormoqda. Masalan, okean yoni 
sektorlari uchun quruqlik sektorlarga nisbatan o‘sim!ik dunyosining 
turli-tumanligi va mahsuldorligi xos.
1.2. Tuproqlar geografiyasining umumiy qonuniyatlari
Tuproq qoplamining tuzilishi va tarqalishida bioiqlimiy 
qonuniyat muhim ahamiyatga ega. Tuproq qoplamining paydo 
boiishi va tuzilishi qonuniyati global iqlimga bogiiq tarzda avvalo 
gorizontal va vertikal zonallik va fatsiyallik (provinsiyalik)ka 
boiinadi.
Gorizontal (kenglik) qonuniyatini birinchi boiib V.V.Doku- 
chayev yaratgan (1899), uni o‘zining „Tabiat zonalari to‘g‘risidagi 
ta’limotga” 
asarida to iiq asoslagan. V.V.Dokuchayev shunday 
yozgan: 
tuproq hosil qiluvchi barcha muhim omillar yer 
yuzasida mintaqa va zonalar ko‘rinishida taqsimlanadi, qaysiki
67

---

ozmi-ko‘pmi kengliklarga parallel tarzda, shuningdek, tuproqlar -
qora, podzol tuproqlarimiz va h.k. - iqlim, o'simlik va h.k. larga 
chambarchas bog‘liq holda yer yuzasida zonal joylashgan bo‘!ishi 
darkor”.
Ushbu qonun V.V.Dokuchayev tomonidan 1899 yilda tuzilgan 
„Shimoliy yarim shaming tuproq zonalari sxemasi” xaritasida 
ifodasini topadi. Unda dunyoning beshta tuproq zonalari ajratilgan: 
boreal (arktika), o‘rmon, qora tuproqli dasht, aeral (choi) va laterit 
(qizil-sariq tuproqlar). Bu, ya’ni kenglik bo‘yicha tuproq-iqlimiy 
ajratish asosan iqlimning issiqlik xususiyatlariga asoslangan.
Tuproqning geografik tarqalishi tuproq paydo qiluvchi omillar 
bilan bevosita bogcliq bo‘lib, shunga ko‘ra tuproq tiplari ham 
o‘zgarib boradi. Jumladan, iqlim sharoitining kenglik yo4nalishi 
bo'yicha, ya’ni shimoldan janubga qarab o‘zgarishi bilan, shu 
yo‘nalishda o‘sim!ik va tuproq qoplami ham o'zgarib boradi. 
Demak, tabiiy sharoitlari deyarli bir xil boigan muayyan geografik 
kengliklarda ma’lum tuproq tiplari tarqaladi va mintaqalami hosil 
qiladi. Tekislik hududlari bo4 у lab tuproqlaming ana shunday 
tarqalishini V.V.Dokuchayev gorizontal zonallik deb atadi.
I.P.Gerasimov kenglik bo4yicha zonallik qonuniyatini takomil- 
lashtirib, kenglik zonalari ichida, ayniqsa quruqlik ichidagi tekislik- 
larda „kenglik - zonal spektr (fatsiya)”ni ajratgan. Bu Yevrosi- 
yoning markaziy qismi (Rus tekisligi, G4arbiy Sibir, Qozog4iston va 
O'rta Osiyo)da yaqqol namoyon bo4ladi. Masalan, subboreal 
mintaqada quyidagi tuproq - geografik zonalar ajratiladi:
o 4rmon dasht - sur-ocrmon, podzollashgan, tipik qora tuproqlar 
va b.;
dasht - oddiy va janubiy qora tuproqlar; 
quruq dasht - to‘q kashtan va kashtan tuproqlar; 
chala cho4l - och kashtan va qo4ng‘ir chala cho4l tuproqlari; 
cho4l - sur - qo4ng‘ir cho4l va taqirsimon tuproqlar.
Zonallik qonuniyati bilan bogiiq tarzda tuproqlaming hosil 
bo‘lishi va geografiyasida yana boshqa qonuniyatlarni uchratish 
ham mumkin, ulaming ayrimlari quyidagilar:
1. 
Qutbiy kengliklardan ekvator tomon borgan sari tuproq­
laming xilma xilligi, ulaming xossalari va tashqi ko'rinishi ham 
o4zgaradi.
68

---

2. Janubiy kengliklarda shimolga nisbatan togiardagi tuproq 
qoplamining tarkibi va tuzilmalari vertikal zonallik (mintaqa) 
bo‘yicha murakkablashadi.
3. Janubiy yo‘nalishda tuproqlaming mahsuldorligi, gumid va 
semigumid landshaftlaming tuproq - o‘simlik tizimida elementlar- 
ning aylanma harakatining xilma - xilligi va qamrovi ortadi.
Dokuchayevning zonallik qonuniyati nafaqat tuproqlar geog- 
rafiyasiga tegishli, balki u umumgeografik qonuniyatdir. Keng 
ma’noda uning mohiyati shundaki, qutblardan ekvatorga tomon Yer 
yuzasiga quyosh energiyasi tushishining orta borishi bilan, ayniqsa 
biogen jarayonlaming energiya va xarakteri ham o‘zgaradi.
Ba’zan ayrim sabablarga ko‘ra tuproqlar zonallik qonuniyatla- 
riga bo‘ysinmasligi ham mumkin, bunda tuproqlar dog4 simon va alo­
hida orollar tarzda intrazonal o‘rin egallaydi. 0 ‘rmon va o‘rmon 
dashtlardagi botqoq tuproqlar, tundradagi botqoq tuproqlar, choi zo- 
nasidagi sho‘rxoklar va taqirlar intrazonal tuproqlarga, tundra va choi 
zonasidagi qayir tuproqlari esa azonal tuproqlarga misol boiadi.
Tuproq qoplami tuzilishi va tarqalishining litologik -
geomorfologik hamda tarixiy - geologik qonuniyatlari tufayli, ya’ni 
hududlarning litologik - geomorfologik va uning tarixiy rivojla- 
nishiga bogiiq tarzda biokimyoviy omillar butunlay o‘zgaradi. Yer 
yuzasidagi relyefning ijobiy va salbiy elementlari, denudatsiya va 
akkumulyatsiya jarayonlari, moddalaming geokimyoviy oqimlari 
bir-birlari bilan uzviy bogiiq. Bu o‘z o‘mida geokimyoviy 
jarayonlaming makonda differensiatsiyalanishiga, qo‘yingchi tuproq 
hosil boiishiga undaydi.
Tuproqlar geografiyasida tuproq - geokimyoviy va tarixiy -
geologik yo‘nalish V.A.Kovdaning tadqiqotlarida rivojlantirilgan. U 
tuproq hosil boiishining bir qancha evolyutsion bosqichlarini ajratgan:
1- 
Gidroakkumulyativ (subakval, suv osti, amfibial), ya’ni 
moddalaming ijobiy mutanosibligi bosqichi.
2. Gidrobioakkumulyativ (gidromorf, kapillyar - gidromorf, 
superakval), ya’ni mexanik akkumulyatsiyasiz, biroq moddalaming 
geokimyoviy va biologik akkumulyatsiyasi mavjud bosqich.
3. Mezogidromorf (poligidromorf), ya’ni grunt suvlaridan 
kuchsiz yoki ma’lum davrlarda moddalaming geokimyoviy oqimi 
va uiarning biogen akkumulyatsiyasi bosqichi.

---

4. Moddalarning biogen akkumulyatsiyasi va suv tartibi bilan 
yuvilgan qadimgi gidromorf reliktli paleogidromorf bosqich.
5. Moddalar muvozanatining hozirgi eol turlariga ega boigan 
qadimgi gidromorfizm kam iz qoldirgan proterogidromorf bosqich.
6. 0 ‘z kesmasida qadimgi gidromorfizmning hech qanday 
belgilarini qoldirmagan avtomorf (bioakkumulyativ) bosqich.
7. Moddalarning ko‘pgina qismi mexanik tarzda chiqarib 
tashlangan tog‘ - eroziya bosqichi.
Aibatta, bular qadimgi suv bosgan tekisliklardagi tuproq 
evolyusiyasining umumiy ko‘rinishi xolos, biroq ular geografik 
jihatdan juda keng tarqalgan.
Mezorelyef va mikrorelyeflar elementlari bo‘yicha tuproq- 
laming tarqalish qonuniyatlarini S.A.Zaxarov (1927) tuproq qator- 
larining topografik analoglari deb ataydi. Uning mohiyati shun- 
daki, har bir tuproq zonasida tuproq qoplami tarkibi har xil, biroq 
relyef elementlari bo‘yicha tuproqlaming tarqalishi analogik xarak- 
terga ega: relyefning yuqori elementlarida genetik mustaqil (avto- 
nom) tuproqlar tarqalgan boiib, boshqa hudud (qism)laridan farq- 
lanadi, qaysiki boshqa, ya’ni relyefning salbiy elementlarida genetik 
qaram (bo‘ysinuvchi) tuproqlar odatda ko‘pchilikni tashkil etadi.
Xulosa shundan iboratki, tuproq qoplami tuzilishi va tarqalishi 
joyning litologik - geomorfologik tuzilishi hamda tarixiy - geologik 
rivojlanishi bilan bevosita bogiiqdir, bu tuproqlar geografiyasida 
muhim ahamiyatga molik qonuniyat sifatida e’tirofga loyiqdir.
T o g ii hududlarda tuproq zonalligining balandlik (vertikal) 
qonuniyati o‘z aksini topadi. Togiarda tuproqlaming asosiy turlari 
uning pastki qismidan yuqorisiga tomon iqlim, o‘simlik va boshqa 
tuproq hosil qiluvchi sharoitlaming o‘zgarishiga mos tarzda 
balandlik mintaqalari ko‘rinishida joylashadi.
Tog‘larda joyning balandligi o‘zgarishi bilan iqlim elementlari: 
bosim, insolyatsiya, harorat, havo namligi, yog‘inlar miqdori va 
boshqalar o‘zgarishi ma’lum. Togiarda harorat har 100 m da yuqo- 
riga tomon taxminan 0,5 °C ga pasayadi, yog'inlar miqdori 
o‘zgarishi yanada murakkab kechadi. Masalan, 0 ‘rta Osiyo 
togiarida eng ko‘p yog‘inning asosiy qismi 3000 m dan kam 
boimagan balandliklarga, Himolayda - 1000-1500, A lp d a- 2000 m 
atrofidagi balandliklarga yog'adi. Togiarda tuproq qoplamining
70

---

differensiatsiyalanishida iqlim sharoitining o‘zgarishi, shuningdek, 
tog‘laming ,,to‘siq” samarasi va moddalarning gravitatsion ko‘chi- 
shi hal qiluvchi hisoblanadi.
Agar tog4 ch o i mintaqasida joylashgan boisa, yuqoriga tomon 
choidan dashtga almashinadi, o‘rmonni