Tuproqlar geografiyasi

1.3. Tuproqning fizik xossalari
Tuproqning asosiy fizik xossalariga uning solishtirma va hajm 
og‘irliklari hamda g‘ovakligi kiradi.
Tuproqdagi ro‘y beradigan kimyoviy va biokimyoviy jara- 
yonlar ayniqsa suv, havo va issiqiik tartibi tuproqning fizik xossa­
lariga bogiiqdir. Tuproqning fizik xossalari ham turli jarayonlar va 
agrotexnika sharoiti ta’sirida o‘zgarib turadi.
Tuproqning fizik xossalaridan eng asosiylari, bu tuproqning 
solishtirma ogirligidir. 
Tuproqning solishtirma ogirligi deb, 
ma’lum hajmdagi tuproqning qattiq qismi og‘irligini shunday 
hajmdagi 4 °C gi, suv ogirligiga boigan nisbatiga aytiladi. Tup­
roqni qattiq qismining zichligi tuproq tarkibidagi organik 
moddalaming qattiq qismi zichligi 0,2-0,5 dan 1,0 1,4 g/sm3 gacha, 
mineral birikmalardan iborat qismida esa 2,1-2,5 dan 4,0-5,18 g/sm3 
gacha o‘zgaradi. Bu ko‘rsatkich tuproqdagi birlamchi va ikkilamchi 
minerallaming tarkibi va solishtirma massasiga bogiiq. Masalan, 
dolomitning solishtirma og‘irligi 2,8-2,99; limonitniki 3,5-4,0; 
gematitniki 4,9-5,3; montmorillonitniki 2,0-2,2 g/sm3 ni tashkil 
etadi.
Tuproqning 
hajm og‘ir!igi 
juda o‘zgaruvchan boiib, asosan 
agregatlaming zichligi darajasiga bogiiq boiadi. Ustki haydalma
50

---

qatlam, odatda kichik hajm ogirligi (1,1-1,3, g/sm3)ga ega, chunki 
bu qatlamda agregatlar g‘ovak joylashgan boiadi. Quyi qatlamda 
agregatlar miqdori kamayib borganligi, hamda agregat va zarracha- 
laming zich joylashganligi tufayli bo‘shliqlar miqdori kamayib 
boradi, natijada hajm ogMrligi ortadi (1,6-1,7 g/sm3). Tuzilmali 
tuproqlaming yuqori qismi kichik hajm ogirligiga ega boiib, u 
butun vegetatsiya davrida o'zgarib turishi mumkin.
0 ‘zbekiston tuproqlarida agregatlaming kamligi, hamda ular- 
ning suvga chidamsizligi hajm ogiriligini vegetatsiya davomida 
o‘zgarib turishiga olib keladi. Sug‘orish suvlari agregatlarni buzadi 
va ulami yanada zichlashishiga sabab boiadi. Yangi sug‘oriladigan 
yerlar asta-sekin zichlashib tuproq qovushmasining zichligi jihati- 
dan o‘rtacha o‘rinda turadi. Turli tipdagi sug'oriladigan tuproqlar 
qovushmasining zichligi jihatidan bir-biriga yaqin turadi. Shunday 
b o isa ham, ch o i zonasidagi va gidromorf sharoitdagi tuproqlar, 
ayniqsa kuchli zichlashgan boiadi. Umuman, quyi qatlamlardagi 
tuproqning hajm ogirligi ustki qatlam tuproqning hajm ogirligiga 
nisbatan kattaroq boiadi. Eng katta hajm ogirligi haydalma qavat 
tagidagi qatlamdir.
Tuproqning hajm ogirligi - uning unumdorligini belgilashda, 
ayniqsa madaniy o‘simliklaming meyoriy rivojlanishida, ulaming 
hosildorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega.
Tuproqning zichligi ga qarab quyidagi guruhlarga boiinadi: 
o‘ta zich tuproq, zich tuproq, g‘ovak tuproq, sochiluvchan tuproq. 
Tuproqning hajm ogirligi ko‘rsatkichi tuproq g‘ovakligini hamda 
uning tarkibida qancha miqdorda tuz, gumus, oziq moddalar, suv 
borligini hisoblab chiqishda keng qoilaniladi.
Tuproq hosil boiish jarayonida bo6shliqlaming umumiy 
hajmiy yigindisiga tuproq g‘ovakligi deyiladi. Tuproqning 
g‘ovakligi uning solishtirma ogirligi bilan hajm ogirligiga bogiiq. 
Ulaming o‘zgarishi bilan g‘ovaklik ham o‘zgarib boradi.