Tuproqlar geografiyasi

I BOB. TUPROQ HOSIL BO‘LISHINING BIOLOGIK
OMILLARI VA TUPROQNING ORGANIK QISMI
1.1. Mikroorganizmlar va tuproqlar geografiyasi
Mikroorganizmlar tuproqlaming organik va mineral tuzilishini 
tubdan o‘zgartirib yuborishga qodir organizmlardir. Ular Yer ekotizim- 
lari va biosferaning turg‘unligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Tuproqda mikroorganizmlaming bir qancha turlari uchraydi. 
Ularga: 
bakteriyalar, lentasimon zamburugiar (aktinomi-
tsetlar), zamburugiar, suv o‘t!ari va tuproq sodda hayvonlari
kiradi. Mikroorganizmlaming hayot faoliyati natijasida tuproq 
organik moddalarining o‘zgarishi va yangi mineral birikmalarining 
vujudga kelishi kabi biokimyoviy jarayonlar boiib turadi. Umuman 
mikroorganizmlaming tuproq hosil boiishida o‘mi beqiyos. Ular 
o‘simlik qoldiqlarining chirish, bijgish jarayonlarida qatnashib, 
tuproqda organik - mineral hosilalami vujudga keltiradi, chirindi 
(gumus)ni yaratilishida bevosita ishtirok etadi. Tuproqning azot 
muvozanatida ham mikroorganizmlar muhim ahamiyatga ega 
(atmosferadagi azotni o‘zlashtiradi). Ayrim mikroorganizmlar 
o‘zlashtirilgan erkin molekulyar azotni murakkab moddalarga 
aylantiradi va tuproqda azotli moddalaming ko‘payishiga sabab 
boiadi. Mikroorganizmlaming tog‘ jinslarini yemirishdagi va yangi 
tuproq minerallarini hosil qilishdagi ishtiroki ham muhim.
Tuproqdagi mikroorganizmlar son jihatdan juda ko‘pchilikni 
tashkil etadi. 1 g tuproqda bakteriyalar soni 1 dan 10 mlrd. gacha, 
ba‘zan bir necha milliard boiishi aniqlangan, ayrim zamburug4- 
laming tolasi 100 va 1000 metrga yetadi.
Mikroorganizmlaming asosiy qismi tuproqning yuqorigi gumusli 
qatlamida mujassamlashgan boiib, pastga tushgan sari soni kamayadi. 
Biroq, shunday mikroblar (sporali) borki, ulaming salmogi aksincha,
29

---

pastki mineral qatlamda to‘p!anadi. Organik uglerodning nisbatan 
ancha qismi ham mikroblar biomassasida to‘plangan. Shu tufayli 
tuproq katta miqdordagi 
„tirik” 
uglerod zaxirasiga ega.
Turli guruhga mansub mikroorganizmlar tuproq sharoitiga tur­
licha moslashadi. Tashqi muhitning o‘zgarishi, mavsumiy o‘zga- 
rishlar bir xildagi tuproqlarda ham mikroorganizmlaming soni, 
biomassasi va tarkibini o‘zgarishiga olib keladi, ya’ni tuproqda 
mikrob turlarining uzluksiz almashinuvi (suksessiya) ro‘y beradi.
Akademik 
YE.N.Mishustin 
mikrob turlarini geografik yon- 
doshuv asosida o‘rganishi natijasida geografik zonallik qonuniyati 
mikroorganizmlarga ham talluqli ekanligiga iqror boiadi. U mikro­
organizmlar, ya’ni sporali aerob bakteriya-batsill a tundradan chala 
choilarga tomon tuproq zonalari bo‘yicha son jihatdari o‘zgarishini 
isbotladi. Demak, geografik zonallik qonuniyati bo‘yicha tahlilga 
ko‘ra ayrim mikroorganizmlar ma’lum tabiat zonasi tuproqlarida 
yashashga moslashgan holda boshqa tabiat zonasi tuproqlarida uch- 
ramasligi mumkin. Ayrim turlar bundan mustasno tarzda boiishi, 
y a ’ni 
ba‘zi turlar qo‘ng‘ir — o‘rmon tuproqlarda, uning boshqa xili 
qora, kashtan tuproqlar mintaqasida yashashga moslashgan boiadi.
Mikroorganizmlar - muhitdagi turli o‘zgarishlarga keskin reak- 
siyalanuvchi, 
juda sezuvchan indikatorlardir. Ular yana shuningdek, 
tuproqning 
zararli moddalar (o g ir metallar, neft mahsulotlari va b.) 
bilan 
ifloslanishiga ham indikatorlik qilishga moyildirlar.