Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

4

 

–  vaziyat.

  Tovar  nafliligi  kam  va  aniq  bozordagi  narxga 

nisbatan  past  daraja.  Bu  vaqtda  korxona  mahsuloti  narxini  raqobatdagi 

---

 

289 

 

 

 

korxonaga nisbatan past narx belgilaydi, bunda undan ko‘radigan samara 

yuqori bo‘lmaydi.  

 Narx tiniqligini ko‘pgina chora-tadbirlar orqali ta’minlash mumkin: 

narxlarni  muhokama  qilish,  xaridorlarni  so‘rov  qilish,  narxlarning 

barqarorligini ko‘rsatish.  

 Narx  afzalligi. 

Bu  tushuncha  asosida  tovarning  «narxi»  va  uning 

«naflilik» nisbati yotadi. Narx afzalligi mahsulotning naflilik darajasiga 

bevosita  bog‘liq.  Xaridor  tomonidan  sotib  olinayotgan  mahsulotning 

naflilik ko‘rsatkichlarini his etish, ya’ni qabul qilish ikki omilni his etish 

bilan  bevosita  bog‘liq.  Xarid  qilinadigan  tovarlarning  qimmatliligi 

(nafligi) va narx (bahosi). Bozorda turli narxlarda va turli qimmatga ega 

bo‘lgan  tovarlar  taklifiga  duch  kelgan  xaridor  o‘zi  uchun  eng  optimal 

variantni izlaydi. Xaridor har doim o‘zi mo‘ljallagan, kutgan narxda tovar 

sotib olishni xohlaydi.  

Raqobat muhitida korxona raqobatdosh bo‘lib faoliyat ko‘rsatishi 

uchun «Narx – sifat» nisbatini muntazam yaxshilashga urinadi. Bunga 

erishish uchun korxona iste’molchilar ehtiyojlari va talablarini muntazam 

o‘rganib borishi, tovarga innovatsion yondashishi, uni 

mukammallashtirishi kerak. Raqobatning mavjudligi sifat uchun 

kurashdan faqat iste’molchilar yutadi. Raqobat har bir korxonaning 

tovarini sifatli, naflilik darajasi yuqori, qadoq shakli, vazni turli 

iste’molchilar segmentlariga mo‘ljallangan bo‘lishi korxona savdo 

aylanmasi va foydasining yuqori bo‘lishiga olib keladi.  

Korxonalarning  «narx–sifat»  nisbatini  yaxshilashga  doimiy 

urinishida  avvalo,  iste’molchilarning  to‘lov  qobilyatini  ham  o‘rgangan 

holda (ya’ni to‘lov qobilyatining maksimal darajasi) mahsulot sifatini eng 

yuqori  darajaga  ko‘tarish,  mahsulot  tannarxini  qanchaga  olib  kelishini 

hisob–kitob  qilishlari  kerak.  Bu  aniq  maqsadga  yo‘naltirilgan  narxni 

Target costing (maqsadli) usulini qo‘llab topish mumkin. Bu «maqsadli 

baho»  korxonada  «yangi  mahsulot»  ishlab  chiqarish  uchun  ketadigan 

umumiy  xarajatlarning  shakllanishi  uchun  bazaviy  bo‘lib  hisoblanadi. 

Maqsadli bahodan qancha foyda olish mo‘ljallangan bo‘lsa, o‘sha miqdor 

ayriladi,  natijada  maqsadli  xarajatlar  miqdori  kelib  chiqadi.  Maqsadli 

xarajatlarni mahsulotga ketadigan barcha ingrediyentlariga bo‘lib chiqib, 

butun  mahsulotning  bozor  bahosi  aniqlanadi.  Ya’ni  mahsulot 

kalkulyatsiyasi  hisoblanib,  uning  tannarxi  va  sotilish  narxlari  (chakana, 

ulgurji) belgilanadi.  

---

 

290 

 

 

 

Narx qulayligi

. Raqobatchilar mahsulotlarga ko‘ra sizning firmangiz 

mahsuloti  va  uning  narxini  ijobiy  qabul  qilgan  xaridor  o‘zida  qoniqish 

hosil  qiladi.  Katta  hajmdagi  ulgurji  xaridorlardan  bitim  tuzish  orqali 

«narxning qulayligi»dan xaridor ko‘p iqtisod qiladi. Ya’ni foyda ko‘radi. 

O‘zida  bor  pulga  narx  arzon  bo‘lgani  uchun  1  tonna  emas,  1,5  tonna 

mahsulot sotib olish imkoni tug‘iladi.  

Xaridorda narxdan qoniqishni ko‘tarish uchun bir necha imkoniyatlar 

mavjud.  

Birinchi imkoniyat - turli aksiyalar, bayram chegirmalari, mavsumiy 

chegirmalar, sovg‘a qo‘shib sotish, sotuvdan so‘ng kafolatlangan bepul 

servis ko‘rsatish kabilar xaridorning narxdan qoniqishini oshiradi.  

Ikkinchi imkoniyat – narxlarni shunday shakllantirishdan iboratki, u 

xaridorni o‘ziga tez jalb qilsin. Masalan, A mahsulot – 600 so‘m,                

B mahsulot – 1000 so‘m, bular orasidagi 400 so‘m farq xaridor ko‘ziga 

tez  tashlanadi.  Boshqa  mahsulotning  narxi  20000  so‘m,  ikkinchisiniki 

19600 so‘m, bu yerdagi 400 so‘m farq esa xaridor tomonidan sezilmasligi 

ham mumkin. Demak, bundan shunday xulosa qilish mumkinki, narxdagi 

farqlar  absolyut  holda  qabul  qilinmaydi.  Bu  yerda  narx  «ostonalari» 

ahamiyatga  ega  bo‘lib,  masalan,  bir  qator  kichik  narx  ko‘tarilishlari 

birdaniga  katta  narx  ko‘tarilishiga  qaraganda  iste’molchi  tomonidan 

yengilroq qabul qilinadi.  

Chakana  savdoda  yaxlit  narxlardan  ko‘ra  «siniq»  narxlar  ko‘proq 

qo‘llanadi. (6000 so‘m o‘rniga 5,899 so‘m xaridor tomonidani yaxshiroq 

qabul qilinadi).