Re`JA: Sifat tushunchasi

Sifat va sifat menejmenti tizimi tushunchalari
RE`JA:

1. 
   Sifat tushunchasi
   
2. 
   Davlatlarda sifat belgisi
   
3. 
   Menejment tizimi
   

Sifat tushunchasi va sifatga bo'lgan munosabat ko‘p asrlar davomida shakllanib kelgan. Sifat umum ehtiyojlar va ishlab chiqarish imkoniyatlarining о‘sib borishi va ulami qonoatlantirish bo‘yicha turli xil holatlarda rivojlangan. Sifat tushunchasi ta’riflanish evolyutsiyasi 1.1-jadvalda keltirilgan. Vaqt o'tishi bilan va xususan oxirgi o‘n yillikda sifatning mohiyati va rivojlanish jarayoni, uning parametrlari va unga yondashishlar hamda talablar keskin ravishda o‘zgardi. Xalqaro ISO 9000 standarti lug'atida belgilanishicha, sifat - bu mahsulot yoki xizmatlarga belgilangan talablami yoki kutilayotgan ehtiyojlami qondirish xususiyatini anglatadigan tavsiflari yig‘indisidir. 1.1-jadval Sifat tushunchasining tarixiy evolyutsiyasi Ta’rif muallifi Sifat tushunchasini ta’riflanishi Aristotel (eramizdan oldingi uchinchi asr) Narsalami o'zaro farqlanishi. “yaxshi-yomon” alomatlari bo‘yicha solishtirish (nisbati) Gegel (eramizning boshi X K asr) Sifat bor, birinchi navbatda turmush tarzi bilan bir-birga o‘xshashligi aniqlangan, hech narsa to‘xtab qolmaydi, unda nimadir bor, u o ‘zining sifatini yo‘qotadi. Xitoycha talqini Sifatni belgilovchi ikki elementdan tarkib topgan - “tenglik” va “pul” (sifat=tenglik+pul) ieroglif, shunday ekan sifat “yuqori klassli”, “qimmat” tushunchalari bilan bir-biriga o‘xshash. Shuxart (1931-yiI) Sifatning ikkita jihati mavjud: - xolisona fizikaviy tavsifi, - subyektiv tomoni: qanchalik “yaxshi” narsa. Isikova K. (1950-yil) Sifat iste’molchini haqiqatdan qanoatlantiradi ■$ 7 Djuran Dj.M. (1974 yil) Foydalanish uchun (qo‘llanilishiga muvofiq) yaroqli. Sifat - mavjud iste’mochilarni qanoatlanganlik darajasidir. Sifatni amalga oshirish uchun ishlab chiqaruvchi iste’molchilar talablarini bilishi lozim va o‘zining mahsulotini shimday qilishi kerakki, ular bu talablaridan qanoatlanishlansin.

ГОСТ 15467-79 Mahsulot sifati - mahsulotning uni qoilanishga muvofiq aniqlangan ehtiyojlami qanoatlantirishga xizmat qiluvchi xossalarining yig‘indisidir. ISO 8402-86 xalqaro standard Sifat - kutilayotgan ehtiyojlar yoki shartli qanoatlanish xususiyatlarini beruvchi mahsulot yoki xizmatning tavsiflari va xossalarining yig‘indisidir. ISO 9000 Sifat - xususiy tavsif majmuining talablarga muvofiq darajasi Yuqoridagilardan kelib chiqib sifat tushunchasiga bir nechta ta’rif berilishi mum kin: Sifat - bu iste’molchi ehtiyojlarini qondirilishi. Sifat - bu yuqori malakali xodimlar va yuqori texnologik qurilmalar yordamida erishiladigan unumdorlik. Sifat - bu ishlab chiqarish va mehnat samaradorligi. Bu ishlaming tez va aniq bajarilishi. Sifat - bu faoliyatni optimallashtirilishi. Bu harakatlar dasturiga rioya qilinishi, qo‘yilgan vazifalarning o‘z vaqtida bajarilishi. Sifat - bu rivojlanishning uzoq muddatli jarayoni. Sifat - bu mablag‘ joylashtirilishi. Uzoq muddatli rejada ixtiyoriy ishni boshidanoq to‘g‘ri bajarilishi keyinchalik nomuvofiqliklami bartaraf qilishdan arzon turadi. Sifat menedjmenti tizimi - bu tashkilot sifat bilan bog‘liq vazifalami hal qiladigan usuldir. Keng m a’noda u mahsulot sifati sohasida belgilan maqsadlarga erishish va iste’molchilar talablarini qanoatlantirish uchun qo‘llaniladigan tashkilotni tashkiliy tuzilmasi, hujjatlari, ishlab chiqarish jarayonlari va resurslami qamrab oladi. Sifat menedjmenti tizimi - u yoki bu faoliyat qanday va nima uchun amalga oshirilishi, vazifalami hal qilish usullari va erishilgan natijalami qayd qilinishi bayoni masalalarini qamrab oladi.
“Mahsulot” deganda mehnat faoliyati jarayonining moddiy- lashtirilgan natijasi tushunilib, u foydali xossalarga ega bo‘ladi, aniq ishlab chiqarish jarayonlarida olinadi va muayyan jamoa va shaxsiy xarakterli ehtiyojlami qoniqtirish uchun mo‘ljallanadi. Mahsulotlaming sifatiga e’tibor berish eramizdan awalgi 2150-yillardan beri boshlab qayd qilingan. Bu davrda savdo-sotiq aloqalari ma’lum hududlar chegarasidan chiqib, xalqaro miqyosda rivojlana boshlagan edi. 0 ‘troqchilik paydo bo'lishi bilan hamma uchun majburiy qoidalar ishlab chiqila boshladi, misol uchun Hindistonda “Xammurapi” kodeksi amalga kiritilgan. Bobilning miloddan awalgi 1792-1750-yillardagi shohi Xammurapining adolatpesha qonunlari majmui, undan ham qadimroq shoh Ur-Nammu (miloddan awalgi 2112-2094-yillar)ning qonunlari. Uning 229-moddasida qurilgan binolar buzilsa va bundan odamlar yarador bo‘lsa yoki buyumlarga zarar yetkazilsa, qumvchi jarimalarga tortilishi, biron odam o‘lganida esa qatl qilinishi belgilangan. Bunga o‘xshash qoidalar Finikiyaliklarda ham qo‘llanilgan: auditor (nazoratchi)ning sifat nazoratida yo‘l qo‘ygan xatosi uchun qo‘li kesilgan. Qadimgi Turkiyada podshoh Boyazid II Ixtisabining «Bursa» qonunlarida sifatsiz tovarlar bo‘yicha jazolar belgilagan. Xitoy imperatorlari, ishlab chiqaruvchi shaxsi va tovarning keyingi harakati hamda qayerga ishlatilishi to‘g‘risida iz qoldirilishini ta’minlash maqsadida, ishlab chiqaruvchilardan o‘z mahsulotlariga muhr bosishlarini talab qilganlar. Agar tovar belgilangan talablarga javob bermasa, ishlab chiqaruvchi va sotuvchiga iqtisodiy jazo qo‘llanilgan. Bu o‘ziga xos standartlashtirishning ilk yorqin namunasidir.
1 Shu bilan birga ta’kidlash joizki, mahsulotlaming sifatiga bo‘lgan talablar faqat mahalliy aholi tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlarga emas, balki hamma uchun birdek amal qilardi. Yillar, asrlar o‘tib insoniyat taraqqiy etishi bilan uning ehtiyojlari ortishi talablar o‘zgarishiga olib kelgan. Sifat masalalariga haqiqiy e’tibor XIX asrdan shakllana boshladi. Bu davrdan boshlab 1 Ильенкова С. Д. “Управление качеством”, Москва, “ЮНИТИ”, 1998,48-бет. 9 ishlab chiqaruvehilar o‘z tovarlariga tovar belgisi qo'ya boshlashgan. Sifat tushunchasi biron bir hujjatga bitilganidan va qo‘llanila boshlanganidan so‘nggina standartlar kelib chiqa boshlagan. Mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgan bir qancha tashabbuslar tovar ishlab chiqarish va savdo-sotiq rivojlanishi bilan olg‘a surilgan va hayotga tadbiq etila boshlagan. Biz ulardan biri - "sifat to‘garaklari"ni ko‘rib chiqamiz. Sifat to‘garaklari ishchilar, muhandislar va xizmatchilardan tashkil topgan ixtiyoriy jamoa yig‘ilmalaridir. Ulaming soni va tarkibi ishlab chiqarishning ehtiyojidan va aniq ish sharoitlaridan kelib chiqqan. Sifat to‘garaklari korxona xodimlari tomonidan o‘zlarining maqsadlari va vazifalarini aniq bilishga sharoit yaratadi, xodimlami mahsulotning sifatini yuqori darajada ta’minlashga safarbar qiladi.1 Sifat to‘garaklarining asosiy maqsadi sifatni yaxshilashning tub mohiyatini har bir xodimga yetkazish, texnologik jarayonlami takomillashtirish, mehnatni va ishlab chiqarishni to‘g‘ri tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan takliflami joriy qilishdan iborat. To‘garaklarda sifat nazorati sohasida ishlaydigan xodimlaming malakasini oshirish, sifat nazorati usullarini targ'ibot qilish, har bir bo‘linma sex miqyosida sifat nazoratini takomillashtirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning ishonchli va chidamliligini oshirish, yuqori sifatli buyumlami ishlab chiqarishni ko‘paytirish, kamchiliklami va reklamatsiyalami bartaraf etish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarish sur’atini ko‘tarish, resurslami tejamkorlik bilan sarflash kabi masalalar asosiy maqsad qilib belgilandi. Dunyoning ko‘pgina mamlakatlari o‘z mahsulotlarining sifatini oshirish uchun ma’lum tadbirlar, tajribalarga suyanib yutuqlarga erishgan.
Yaponiyada 60-yillaming boshida sifat to‘garaklariga alohida e’tibor berila boshlangan. Aholisi zich, o‘zining yer osti boyliklariga ega emas, sanoati asosan tashqaridan keltiriladigan xom ashyoga ixtisoslashgan, hududining 70 foizi tog‘liklardan 1 Ismatullayev P.R., Maqsudov A.N., Abdullayev A.X., Axmedov B.M., A’zamov A.A, «Metrologiya, stmdartlashtirish va sertifikatlashtirish», Toshkent, TDTU,2001-y. 314-bet. 10 tashkil topgan bu davlat II-Jahon urushidan keyin o'zining ichki resurslami jalb qilishga majbur bo‘ldi. Birinchi sifat to‘garagi «Sharp» korxonasida tashkil etildi.1 U davrda firma grammofon uchun ignalar ishlab chiqarar edi. Mahsulotning sifatini oshirish va marketing tadqiqotlami rivojlantirish natijasida korxona kengaydi va eksport uchun mahsulot chiqara boshladi. 1962-yildan boshlab Yaponiyada "Ustalar va brigadalar uchun sifatni boshqarish" jumali chiqa boshladi. Jumal sahifalarida bosilib chiqadigan maqolalar orqali sifatni boshqarish tizimidagi yangiliklami keng ommaga, ayniqsa ishchilarga yetkazishga, ba’zi ko‘rsatmalami tushunarli bo‘lishini ta’minlashga harakat qilindi.
Natijada 1967-yilning iyun oyiga kelib 10 mingga yaqin to'garaklar qayd qilingan bo‘lsa, 1969-yilda bu raqam 20 mingni, 1979- yilning iyunida 100 mingni tashkil qildi. 1987-yil mart oyida «sifat to‘garaklari» oqimi o‘zining 25 yilligida 250 mingta to‘garaklar borligini qayd etdi. To‘garaklaming ishlari muntazam ravishda Hukumat tomonidan maxsus tuzilgan "Olimlar va muhandislar ittifoqi" deb atalmish tuzilma tomonidan kuzatiladi va tahlil qilinadi. Hozirga vaqtda sifat to‘garaklari qator rivojlangan davlatlarda, jumladan Amerika Qo'shma Shtatlarida, Germaniya, Belgiya kabi Yevropaning bir qancha mamlakatlarida, Xitoy Xalq Respublikasida ham faol ishlab turibdi. AQSHda ishlab chiqarishning ayrim qismlarida tajribaviy to‘garaklar tashkil qilinib va ijobiy natijadan so‘nggina uni keng ko‘lamda joriy qila boshlaydilar. AQSHda sifat to‘garaklaridagi tashkiliy guruhlarga qo'yiladigan talablar: to‘garakda qatnashish ixtiyoriy bo‘lishi, to'garak rahbarlari yetarli malakaga ega bo'lmog'i, hamma darajadagi mutaxassislar sifat to'garagi ishiga yordam berishga mas’ul, firmaning eng yuqori rahbariyati tomonidan sifat to'garaklarining rejalarini himoya qilish kafolatlanadi. To'garak a’zolari va ulaming rah- ' Yoshio Kondo «Hosbin kanri - a Participative Way of Quality Management in Japan». «The TQM Magazine» jumali, 1998 y. 6-son. 425-bet. 11 barlari hal qilinuvchi muammolami o‘zlari tanlaydilar. To‘garakda ma’muriyatga tegishli muammolar ko‘rilmaydi.
«To‘garakchilar» statistik nazorat usullarining natijaviyligini o‘rganadilar, muammolami hal qilish usullarini tahlil qilishadi. Bundan tashqari bahs o'tkazish qoidalari, kelishmovchiliklami hal qilish usullari, eshitishga o‘rgatish, janjalli sharoitlami keltirmaslik kabilar to'garak rahbarlariga maxsus predmet tariqasida o‘rgatiladi. G‘arbiy Yevropadagi to‘garaklar o‘zlariga xos xususiyatlarga egadirlar: ko‘proq o‘zaro tushunishni, sharoitlar va mehnat xavfsizligini yaxshilash masalalariga ko'proq e’tibor berish asosiy o'rinni egalladi.1 Sifat to'garaklarining faoliyati faqatgina korxona ishlarini yaxshilash bilan bir qatorda boshqarish apparatining ishlarini yaxshilash, ish yuritishni osonlashtirish, hujjatlar sonini kamaytirish va qarorlar qabul qilishni takomillashtirish masalalari bilan ham shug‘ullanadi. Belgiyada shunday to‘garaklar tashabbuskorlari Sifat to‘garagining amaliy uyushmasiga birlashgan. Mamlakat bo‘ylab 2000 sifat to‘garaklari faoliyat ко‘rsatayotganliklari qayd qilingan. Mamlakatdagi ko‘pgina firmalar yalpi sifat nazoratini joriy qilishgan. Bu esa o‘z navbatida sifat to‘garagining mavqeini birmuncha oshirdi. 1986-yili Italiya milliy uyushmasi sifat to‘garaklarini tashkil qildi va hozirga kelib bu mamlakatda 4000 dan ortiq korxonalarda sifat to‘garaklari mavjud. Shvetsiyaning Sifat to‘garagi uyushmasi o‘z qatoriga 1100 korxonani birlashtirgan. Xitoy Xalq Respublikasida 1980-yilda mamlakat bo‘yicha 100 mingdan ortiq "Sifat to‘garaklari" qayd qilingan. 1995-yilga kelib, ulaming soni 500 mingdan oshdi. Xitoy to‘garaklari muhandis-texnik xodimlami, ishchilami va boshqaruv bo‘g‘inidagi xizmatchilami birlashtiradigan to‘garaklami o‘z ichiga oladi. Xitoy to‘garaklaming faoliyatini rivojlantirish davlat istiqboli rejasiga kiritilgan. Shuning uchun sifat to‘garaklarini yaratishda va takliflami joriy qilishda ilmiy texnikaviy uyushma, Umumxitoy 1 http://www.eoq.org 12 kasaba birlashmalarining uyushmasi, Kommunistik yoshlar Ittifoqi singari davlat va jamoa tashkilotlari faol qatnashmoqda. ^ To‘garaklaming umumiy rahbarligini va ulaming ishlarini muvofiqlashtirishni sifat nazorati bo'yicha Xitoy uyushmasi amalga oshiradi. Mahsulot sifatining yaxshilanishi sanoatni har taraflama rivojlanishiga, mustahkamlanishiga olib kelib, davlatning iqtisodiy qudratini oshirishga munosib hissa bo‘lib qo'shiladi.