Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

 

10.1 – rasm. Narxga oid bilimlar mazmuni  

 

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

Bitta markalar bir joy 

 

Bir donasi  

 

narxi 

 

Bir necha marka bir necha sotish 

 

joyi 

 

Turli markalar bo‘yicha 

 

Turli xarid obyektlari bo‘yicha 

 

Turli do’konlar bo‘yicha 

 

Tavsiya qilingan narx 

 

Narxni kelishish 

 

Turli muddatlar bo‘yicha 

 

Narx 

 

bilimlari 

 

Narxni 

 

taqsimlash 

 

Narxni baholash 

 

bazasi 

 

---

 

284 

 

 

 

  

Shunday  qilib,  narxga  qiziqish,  narx  siyosatini  bilish,  narxga  oid 

axborotlarga ega bo‘lish, narxga bog‘liq ruhiy holatlarning yuzaga kelishi 

ham  amaliy  jihatdan  juda  qiziq  va  tovarni  sotilish  hajmi  korxona 

foydasiga bevosita ta’sir etuvchi omillar bo‘lib hisoblanadi.  

Narxlarni  qabul  qilish.  Narxlarni  xaridor  tomonidan  qabul  qilinishi 

yuqori darajada subyektiv bo‘lib, u yoki bu darajada real voqelikdir.  

Narx  siyosati  doirasida,  narxlarning  qabul  qilish  sohasida  psixologiya 

nazariyalari, moslashish nazariyalari, assimetriya va kontrast nazariyasi, 

istiqbol nazariyalaridan foydalaniladi.  

Narxlarni  qabul  qilish,  deganda  individum  orqali  narx  haqidagi 

ma’lumotni  sensorli  ravishda  qabul  qilish  tushuniladi.  Natijada  xaridor 

tomonidan  ijobiy  yoki  salbiy,  ruhiy  holat  yuzaga  keladi.  Narxlarni  his 

qilish turli xaridorlarda turlicha  namoyon bo‘lib, bir xil mahsulotga bir 

xaridorda  uni  sotib  olish  qarori  shakllansa,  ikkinchi  boshqa  pastroq 

narxdagi  xuddi  shunday  tovarni  qidirishga  tushadi.  Xaridor  xulq–atvori 

juda ko‘p shaxsiy – ichki va tashqi omillarga bog‘liq.  

Xarid qobilyati muhim omil hisoblanadi va narx hissiyotiga bevosita 

ta’sir etadi. Albatta puli ko‘p xaridor uchun xarid qilsh kam ta’minlangan, 

puli cheklangan xaridorga nisbatan juda oson va tez kechadi. U narxlarni 

bozor bo‘yicha o‘rganmasdan eng sifatli va qimmat tovarni tezda xarid 

qiladi va aksincha, puli cheklangan va oz pulga ko‘p narsa olishi kerak 

bo‘lgan xaridor arzon narxlarni qidiradi. Axir u barcha iste’mol ehtiyojini 

cheklangan holda bo‘lsada qondirishi kerak.  

Fiziologik ehtiyojlarni qondirish birinchi navbatda turadi.  

Narxni qabul qilishga bir necha omillar ta’sir ko‘rsatadi:  

1.

 

Motivatsion  (rag‘batlantiruvchi)  omillar:  shaxsiy  ishtirok, 

ijtimoiy  tan  olinganlikka  intilish  sifati,  qulaylikka,  iqtisodiy  jihatdan 

naflilik  ko‘rsatkichlari  iste’molchida  rag‘batni  (motivatsiyani) 

shakllantiradi.  

2.

 

Kognitiv omillar: sifat jihatdan to‘g‘ri baholashga layoqatlilik, 

zehnning  o‘tkirligi  (axborotlarning  ko‘pligi,  narxga  oid  bilimlarga 

egalik),  aqliy  salohiyat,  tajriba,  sotuvchiga  ishonch,  o‘ziga  ishonch, 

markaga sodiqlik va boshqalar.  

3.

 

Vaziyatli  omillar:  narxni  taklif  etish  usuli  (shakli,  narx 

strukturasi)  to‘lov  shakli,  vaqt  bosimi,  raqobatchi  takliflari  va  narxlari, 

---

 

285 

 

 

 

xaridorning kopmleks muammolari, narxlarning o‘zgaruvchangligi, narx 

etiketkalarining mavjudligi, mahsulotni ishlatishdan maqsad, xaridorning  

xarid  qobilyati,  sotish  joyi  (Gipermarket  yoki  oddiy  chakana  savdo 

do‘koni) ning narx imiji.  

Xaridorlarning  xarid  qobilyati  va  tovarga  nisbatan  ishonchliligi 

narxdan  o‘zi  uchun  kerakli  mahsulot  yoki  xizmatni  sotib  olishga 

tayyorligi  ta’sir  etuvchi  determinantlar  hisoblanadi.  Potensial 

iste’molchilarni  so‘rovnoma  qilib  ularning  narxga  nisbatan  xaridga 

tayyorligi aniqlanadi. Shu bilan birga narx ostonasi ham aniqlanadi. Agar 

narx ostonasi yuqori darajadan o‘tib ketsa xaridor u tovarni sotib olmaydi. 

Individual xarid ehtimolligi nolga teng bo‘ladi.  

Narxning  absolyut  quyi  chegarasi  xaridorda  tovar  sifatiga  shubha 

uyg‘otadi.  Natijada  xaridorlar  past  narxdagi  mahsulotni  boshqa  sotib 

olmaydilar.  Xaridorlarning  bunday  xulq-atvori,  ma’lum  sharoitlar  bilan 

bog‘liq  bo‘lib,  ular  juda  arzon  tovarni  olib  tavakkal  qilishdan 

qo‘rqishlarini ko‘rsatadi.  

Narxlarning uch turi (ostonasi) farqlanadi: silliq narxlar yaxlit raqam 

bilan tugaydi (masalan,75000 so‘m); yaxlitlangan narxlar ya’ni 63 ming 

480  so‘m=  63  ming  500  so‘m;  siniq  narxlar  ko‘pincha  9  raqami  bilan 

tugaydi (32,999 so‘m).   

Savdo  do‘konlarida  chegirmalar  vaqtida  yaxlit  narxlar,  juda  oz 

kamaytirilib oxirgi raqamlari (5,999) bilan tugaydi. Masalan 6,800 turgan 

tovar (5,999 ga pasaytirilib) 5 raqami xaridor e’tiborini jalb qiladi, narx 

pasayibdi, deb xaridor shu tovarni sotib oladi.  

Amalda har bir xaridor bunday narxlarga duch keladi. Raqamlar bir 

qarashda  1  birlikka  kamayganday  ko‘rinsada,  aslida  0,5  –  0,7  birlikka 

kamaygan bo‘ladi.  

Narx «ostonasi» samarasi quyidagilar bilan izohlanadi.  

• 

iste’molchilar narx shkalasini diskret kategoriyalarda o‘zlari uchun 

bo‘ladilar (masalan 5000 so‘m o‘rniga 4,899— beshdan kam).  

• 

iste’molchilar  o‘zlarining  subyektiv  maksimal  narxlarini  yaxlit-

langan raqamlarda belgilaydilar (masalan uchdan (3) past, 5 dan yuqori).  

• 

xaridorlarda  yaxlit  narxlardan  ko‘ra  siniq  narxlarda  tovar  olganda 

iqtisod qildim, deb o‘ylaydilar.  

• 

birinchi  raqamni  iste’molchilar  kuchliroq  his  etadilar.  10  o‘rniga, 

9,95.  

---

 

286 

 

 

 

Shunga qaramasdan ba’zi tadqiqotchilar siniq narxlarning mahsulot 

sifatini  xaridor  tomonidan  to‘g‘ri  his  etilishiga  salbiy  ta’sirini 

ko‘rsatadilar (imij - samara).  

Siniq  narxlarning  shakllanishi  bozor  iqtisodiyoti  amaliyotining 

mahsuli  bo‘lib,  iste’molchi  xulq  —  atvoriga  tez  ta’sir  ko‘rsatishi  va 

supermarketlarda  savdo  aylanmasining  keskin  oshishiga  olib  kelishi 

amalda o‘zini oqlayapti (Korzinka.uz., Megaplanet, Makro va boshqalar).  

Xaridor  tomonidan  narxning  ijobiy  qabul  qilinishi  uchun  narx 

optikasi  qo‘llaniladi.  Narx  optikasi,  deganda  sotuvchi  tomonidan  tovar 

narxi,  reklamasi,  narxni  kelishish  kabi  chora  –  tadbirlardagi  barcha 

urinishlar tushuniladi. Narxning iste’molchi tomonidan qabul qilinishiga 

turli omillar ta’sir etadi. Shu omillar ta’siri ostida xaridorning xarid xulq-

atvori shakllanadi.  

Iste’molchining  xarid  xulq-atvoriga  quyidagi  omillar  turlicha  ta’sir 

ko‘rsatadi.  

• 

komplekt uchun yagona (umumiy) narxning qo‘yilishi, uning har bir 

alohida qismi uchun qo‘yilgan narxga nisbatan ijobiy qabul qilinadi.  

• 

komplektga qo‘yilgan chegirma, uning har bir alohida qismi uchun 

qo‘yilgan chegirmada narx iste’molchi tomonidan yaxshiroq his etiladi.  

• 

mahsulotning  naflilik  darajasi  ko‘rsatilganda  uning  har  bir 

ingrediyentining foydaliligi ko‘rsatilsa iste’molchini ko‘proq jalb etadi.  

• 

soliq stavkalarining o‘sishi bilan narxlarning keskin o‘sishi, narxni 

o‘z-o‘zdan ko‘p marta oshirilganidan yaxshiroq his etiladi.  

• 

bir  necha  marta  oz-ozdan  narxning  pasaytirilishi,  bir  marta  ko‘p 

pasaytirilgandan ko‘ra xaridorga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.  

• 

yuqori  narxlarda  tovarga  kichik  «sovg‘a»  qo‘shib  sotish  ham 

iste’molchini o‘ziga jalb etadi (avtomat kir yuvish mashinasiga, dazmol 

yoki changyutgich qo‘shib berish, juda ham qiziqarli).  

• 

kreditga maishiy - texnika tovarlarini sotish.  

• 

naqd  pul  oqimi  kamligida  pul  o‘tkazish  yo‘li  bilan,  plastik 

kartochkalar orqali to‘lovni oshirish ham iste’molchini yetarli jalb qilish 

hisoblanadi.  

Yuqoridagi  narxlarning  shakllanishi  xususiyatlari  bozor  sharoitida 

iste’molchi xulq-atvoriga ta’sir etib, uning xarid qilish haqida qaror qabul 

qilishida muhim omil hisoblanadi.  

---

 

287 

 

 

 

Xaridorlarning  narxdan  yuqori  darajada  qoniqqanligi  korxona 

marketingining  bosh  vazifasi  bo‘lib  hisoblanadi.  Xaridorlarning  yuqori 

darajada  qoniqishi  korxona  ishlab  chiqarish  hajmining  o‘sishiga, 

foydaning  ko‘payishiga  olib  keladi.  Iste’molchilarning  qoniqqanligini 

tadqiq  qilishda,  avvalo,  tovarning  iste’molchiga  qanchalik  foyda 

keltirgani, ya’ni naflilik darajasi bilan baholanadi. Bunday tadqiqotlarda 

tovar narxiga ikkinchi darajali sifatida qaraladi.  

 

Iste’molchining  

narxdan  

qoniqqanlik  

darajasi  

modelini                

10.2- rasmda ko‘rish mumkin.