Toshkent davlat yuridik universiteti jinoyat huquqi

 
17.2. Jazoni ijro etish muddati o„tib ketganligi munosabati bilan jazodan 
ozod qilish
JKning 69-moddasi ma‘lum muddatlarning tugaganligini jazodan ozod qilish 
uchun asos sifatida ko‗rsatadi. Ular tayinlangan jazoning chorasiga qarab 
farqlanadi. Ushbu asos jazoni ijro etish muddati deb nomlanadi va faqat sudlangan 
shaxsga nisbatan qo‗llanadi. Jazoni ijro etish muddati bu – qonunda belgilangan 
muddat bo‗lib, u o‗tib ketganidan so‗ng, qonunda ko‗rsatilgan shartlar mavjud 
bo‗lganda, sud tomonidan tayinlangan jazo ijro etilishi mumkin bo‗lmaydi . 
Jazoni ijro etishning o‗zi aybdorni axloqan tuzatish va yangi jinoyatlarning 
oldini olish maqsadida davlat organlari va jamoat tashkilotlarining jazoni amalga 
oshirish bo‗yicha vakolatli faoliyatidan iborat.
Umumiy qoidaga ko‗ra, hukm qonuniy kuchga kirganidan keyin sud 
tomonidan tayinlangan jinoiy jazo ijro etiladi. Ayrim obyektiv va subyektiv 
sabablarga ko‗ra jazo qonunda belgilangan muddatda ijro etilmay qolishi mumkin. 
Agar jinoiy jazo o‗z vaqtida ijro etilmasa, u asta-sekin o‗zining tarbiyalash va 
jinoyatchilikning oldini olishdagi ahamiyatini yo‗qotib boradi. Jazoni qonunda 
belgilangan muddatda ijro etilmay qolishining sabablari turli tuman bo‗lishi 
mumkin. Masalan, mahkumning og‗ir kasal bo‗lib qolishi, tabiiy ofat (yer 
qimirlashi, sel bosishi), yong‗in tufayli hujjatlarning nobud bo‗lishi, hujjatlarni 
yo‗qotib qo‗yish, ayrim xizmatchilarning o‗z xizmat vazifasiga loqaydlik bilan 
munosabatda bo‗lishi va hokazolar.
Hukm ijro etilmasa, vaqt o‗tishi bilan o‗z ahamiyatini yo‗qotadi va jazoni 
ijro etish maqsadga muvofiq bo‗lmay qoladi. Bunday muddatni qonun chiqaruvchi 
organ tayinlangan jazo turi va muddati bilan bog‗lab, JKning 69-moddasida 
quyidagicha belgilagan: 
a) uch yildan ortiq bo‗lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilingan yoki 
ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‗liq bo‗lmagan jazoga hukm qilinganda — uch 
yil; 
b) besh yildan ortiq bo‗lmagan muddatga ozodlikdan mahrum etishga hukm 
qilinganda — besh yil; 
d) o‗n yildan ortiq bo‗lmagan muddatga ozodlikdan mahrum etishga hukm 
qilinganda — o‗n yil; 
e) o‗n yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinganda 
— o‗n besh yil ichida ijro etilmagan bo‗lsa, mahkum asosiy va qo‗shimcha 
jazolardan ozod qilinadi.
Ushbu muddatlar o‗tishining qonunda belgilangan shartlari bo‗lib, shaxs 
jazoni o‗tashdan bo‗yin tovlamagan yoki yangi jinoyat sodir etmagan bo‗lishi 
kerak. Agar mahkum ushbu moddada nazarda tutilgan muddat ichida jazoni 
o‗tashdan bo‗yin tovlasa (yashirinsa, qochib ketsa), jazoni ijro etish muddati ikki 

---

191 
baravar ko‗payadi va jazoni o‗tashdan bo‗yin tovlagan kundan boshlab 
hisoblanadi, lekin yigirma besh yildan oshmasligi kerak. 
Agar shaxs JK 69-moddasida ko‗rsatilgan muddatlar o‗tmasdan qasddan 
yangi jinoyat sodir etsa, muddatning o‗tishini hisoblash yangi jinoyat sodir etilgan 
paytdan qaytadan boshlanadi. Qonun mazmuniga ko‗ra faqat qasddan yangi jinoyat 
sodir etilgan taqdirdagina muddatning o‗tishi bekor bo‗ladi. Shu muddat ichida 
ehtiyotsizlikdan jinoyat sodir etilsachi, degan savol tug‗iladi. Oldingi jinoyati 
qasddan yoki ehtiyotsizlikdan qilinganidan qat‘iy nazar, muddatlarining o‗tishi 
alohida-alohida har bir jinoyat uchun jazo tayinlangan paytdan boshlab 
hisoblanadi. 
Masalan, shaxs qasddan qilgan jinoyati uchun to‗rt yil muddatga ozodlikdan 
mahrum qilinib, mahkum jazoni o‗tashdan bo‗yin tovlagan bo‗lsa, jazoni ijro etish 
muddati besh yil emas, balki muddatning o‗tishi ikki baravar ko‗payib, o‗n yil 
bo‗ladi. Ana shu o‗n yillik muddat jazoni o‗tashdan bo‗yin tovlagan kundan 
boshlab hisoblanadi. Agar shaxs jazoni ijro etish muddati davomida 
ehtiyotsizlikdan jinoyat sodir qilsa, muddatning o‗tishi uzilmaydi. Har ikki muddat 
alohida-alohida o‗taveradi. 
Agar jazo tayinlangan kundan boshlab yigirma besh yil o‗tgan bo‗lsa, jazoni 
ijro etish muddati o‗tib ketganligi tufayli ijro etilmaydi. Bunday qoida umrbod 
ozodlikdan mahrum etish jazosiga hukm qilingan hamda tinchlik va insoniyatning 
xavfsizligiga qarshi jinoyat uchun hukm qilingan shaxslarga nisbatan joriy 
etilmaydi. 
Umrbod ozodlikdan mahrum etish jazosiga hukm qilingan shaxsga nisbatan 
muddatlarning o‗tishini qo‗llash masalasi sud tomonidan hal qilinadi. Agar sud 
muddatlar o‗tishini lozim topmasa, umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosi 
ozodlikdan mahrum qilish bilan almashtiriladi. Odatda, umrbod ozodlikdan 
mahrum etish jazosi afv etish asosida ozodlikdan mahrum qilish bilan almashtirish 
masalasi O‗zbekiston Respublikasining Prezidenti tomonidan hal qilinadi. Bunday 
holda mahkumning o‗zi afv so‗rab murojaat qiladi. 
JK 69-moddasining beshinchi qismida nazarda tutilgan umrbod ozodlikdan 
mahrum etish jazosini ozodlikdan mahrum qilish bilan almashtirish sud tomonidan 
amalga oshiriladi. Bunda mahkumning jinoyat sodir etishdan oldingi hayot tarzi, 
jinoyatni sodir etish vaqtida va jinoyat sodir etilganidan keyingi xulqi va ishning 
boshqa holatlarini hisobga oldi. 
JK 69-moddasida nazarda tutilgan muddatlar Jinoyat kodeksning 150–157-
moddalarida, 158-moddasining birinchi qismida, 159-moddasining uchinchi va 
to‗rtinchi qismlarida, 160, 161 va 244
2
-moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlar 
uchun hukm qilingan shaxslarga nisbatan qo‗llanilmaydi. JK 69-moddasining 
mazmuniga ko‗ra, sodir etilgan jinoyatning qaysi turkumdagi jinoyatlar guruhiga 
kirishidan qat‘iy nazar, sud tomonidan tayinlangan jazo turi va jazo muddati 
hisobga olinib muddatlar belgilangan. Bunda jinoyatning ijtimoiy xavflilik 
darajasi, takroran sodir etilganligi, retsidiv jinoyat ekanligi hisobga olinadi. 
Masalan, birinchi marta uch yildan sal ko‗proq muddatga ozodlikdan 
mahrum qilingan va takroran jinoyat sodir qilganligi uchun besh yildan kamroq 

---

192 
muddatga ozodlikdan mahrum qilishga hukm qilinganlar uchun jazoni ijro etish 
muddati — besh yil. Yoki o‗ta og‗ir jinoyat sodir qilishda ishtirok etganligi uchun 
JK 57-moddasi qoidalarini qo‗llab, axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan shaxsga 
nisbatan ham birinchi marta jinoyat sodir etib axloq tuzatish ishlari yoki uch yildan 
kamroq muddatga ozodlikdan mahrum qilingan shaxsga ham jazoni ijro etish 
muddati — uch yil. Bunday holatda jinoiy jazoning ijro etish muddatlari sud 
tomonidan tayinlangan jazo muddatidan kelib chiqib belgilangan.
JK 69-moddasida muddatlarining uzilishi belgilanmagan. Ya‘ni shaxs jazoni 
o‗tashdan bo‗yin tovlagan (qochib ketgan yoki yashiringan) taqdirda ham 
muddatlar uzilib, to‗xtab qolmasdan, bu muddat ikki baravar ko‗payib, bo‗yin 
tovlagan kundan boshlab hisoblanadi. Demak, qonunning bu mazmuniga ko‗ra, 
mahkum jazoni o‗tashdan bo‗yin tovlab, qochib yurgan vaqtda ham muddatini 
o‗tishi davom etaveradi. 
O‗zR JKning 69-moddasida belgilanishicha, javobgarlikka tortish 
muddatlari hukm qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab hisoblanadi. Ammo 
O‗zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 533-moddasida nazarda 
tutilgan asoslarga ko‗ra, ya‘ni: 
1) mahkum jazoni o‗tashiga monelik qiladigan darajada og‗ir kasal bo‗lib 
qolganligi; 
2) hukmni ijro etish paytigacha mahkuma homilador bo‗lib qolganligi; 
3) mahkumning yosh bolasi bo‗lsa, uch yoshga to‗lguncha; 
4) jazoni darhol o‗tashni boshlash yong‗in yoki boshqa biror tabiiy ofat yuz 
berganligi, oilaning yagona mehnatga yaroqli a‘zosi og‗ir kasal bo‗lib qolganligi, 
vafot etganligi oqibatida yoki boshqa favqulodda holatlar mahkum yoki uning 
oilasini juda mushkul ahvolga solib qo‗yilganligi munosabati bilan hukmning ijrosi 
kechiktirilgan taqdirda jazoni ijro etish muddatini qaysi paytdan boshlab hisoblash 
kerak degan savol tug‗iladi. Bunday holda ham qonunda boshqacha holat nazarda 
tutilmaganligi tufayli jazoni ijro etish muddatlari hukm qonuniy kuchga kirgan 
kundan boshlab hisoblanadi. Agar mahkumga nisbatan JPKning 533-moddasi 
asosida jazoning ijrosi kechiktirilib, kechiktirilgan muddat mobaynida shaxs jazoni 
o‗tashdan bosh tortsa (qochib ketsa, yashirinsa), jazoni ijro etish muddati bo‗yin 
tovlagan kundan boshlab hisoblanadi (JK 69-moddasining ikkinchi qismi). 
Jazoni ijro etish muddatlari qonunda belgilangan muddatning oxirgi kuni 
kech soat 24:00 da tugaydi. 
Jazoni o‗tashdan bo‗yin tovlash shaxsning ochiqda bo‗lganligi yoki hibsda 
saqlangan vaqtda qilinganligining ahamiyati yo‗q. Agar shaxs hibsda saqlangan 
joyidan qochsa, u qasddan yangi jinoyat sodir qilgan hisoblanib, JK 222-moddasi 
bilan ham javobgar qilinib, muddatning o‗tishi hibsdan qochgan kundan boshlab 
hisoblanadi. Agar shaxsga nisbatan JPKning 237-moddasida nazarda tutilgan: 
munosib xulq-atvorda bo‗lish to‗g‗risida tilxat, shaxsiy kafillik, jamoat birlashmasi 
yoki jamoaning kafilligi, garov tariqasidagi ehtiyot choralaridan biri qo‗llanib, 
shaxs jazoni o‗tashdan bo‗yin tovlagan bo‗lsa, JK 69-moddasi ikkinchi qismida 
belgilanganiga ko‗ra, jazoni ijro etish muddati ikki baravar ko‗payadi va jazoni 
o‗tashdan bo‗yin tovlagan kundan boshlab hisoblanadi. 

---

193 
Jazoni o‗tashdan bo‗yin tovlash, sud tomonidan jazoning o‗tash uchun 
belgilangan joyga kelmaslik, axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan bo‗lsa, ishga 
kelmaslik va jazoni o‗tashdan bo‗yin tovlash deb topilishi mumkin.
Harbiy xizmatchilarga nisbatan ehtiyot chorasi sifatida harbiy qism 
qo‗mondonligining kuzatuvi o‗rnatilgan bo‗lishi ham mumkin, ana shu kuzatuvdan 
bo‗yin tovlash ham jazoning ijrosi muddatlarining ikki baravar ko‗payishiga 
sabab bo‗ladi va bo‗yin tovlagan vaqtdan boshlab hisoblanadi.