Toshkent davlat yuridik universiteti jinoyat huquqi

XVII BOB. JAZODAN OZOD QILISH TUSHUNCHASI VA TURLARI 
 
 
Mazkur mavzuning yuridik texnikum o'quvchilar tomonidan o„rganilishi 
jazodan ozod qilish tushunchasi va turlari, jinoyat-huquqiy tavsifi, jazodan ozod 
qilishning javobgarlikdan ozod qilishdan farqi, uning huquqiy belgilari va 
turlarini yuridik tahlil qilish imkonini beradi.
 
17.1. Jazodan ozod qilish tushunchasi va turlari 
Ma‘lumki, sud tomonidan tayinlangan jazoning muayyan qismi o‗talganidan 
keyin, shaxsning jamiyat uchun ijtimoiy xavflilik xususiyatini yo‗qotganligi 
munosabati bilan jazoning maqsadiga ertaroq erishilganligi tufayli jazoni o‗tashni 
davom ettirishi maqsadga muvofiq bo‗lmay qoladi. Jinoyat kodeksida jazodan 
ozod qilishning har xil turlari nazarda tutilganligi asosli va jinoyat qonunining 
insonparvarlik prinsipiga (7-modda) to‗la muvofiq keladi. 
Jinoyat qonuni sudlangan shaxsning sud tomonidan belgilangan jazoni 
o‗tashdan to‗liq yoki qisman ozod etgan holda jinoiy javobgarlikni amalga 
oshirishni ko‗zda tutadi. Jazodan ozod qilish uni ijro etishning mumkin bo‗lmasligi 
(masalan, sudlangan shaxsning kasalligi, uning mehnatga layoqatidan mahrum 
bo‗lishi, jazoni ijro etish muddatining o‗tib ketishi) yoki maqsadga muvofiq 
emasligi (masalan, sudlangan shaxsning chin ko‗ngildan pushaymon bo‗lishi) bilan 
belgilab beriladi. 
Qonun sudga, agar shaxs ijtimoiy xavfli bo‗lmay qolgan bo‗lsa yoki kam 
ahamiyatli ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan bo‗lsa, shaxsga nisbatan jazoni 
qo‗llamaslik yoki uni jazo o‗tashdan ozod qilish va keyinchalik boshqa huquqiy 
ta‘sir choralarini qo‗llashga imkon beradi, va bunday holda ushbu shaxsning jinoiy 
javobgarligi to‗liq emas, qisman amalga oshiriladi, lekin bu jinoyatchilik bilan 
jinoyat-huquqiy kurashni ta‘minlash uchun yetarli bo‗ladi. Jumladan, hukm 
chiqarish paytiga kelib, ya‘ni shaxsni mahkum etish bosqichida, yoki mahkumning 
tayinlangan jazoning bir qismini o‗tab bo‗lganida aybdor shaxs o‗zining mehnatga, 
o‗qishga bo‗lgan vijdonan munosabati, ijobiy tomonga o‗zgargan ma‘naviy 
shaxsiy yo‗nalishlari bilan o‗zining tuzalganligini va qonunga bo‗ysunuvchan 
fuqaroning halol hayoti bilan yashashga ichidan tayyorligini isbotlagani va 
ko`rsatgani tufayli jazoning maqsadlariga amalda erishilganligi ochiq-oydin bo‗lib 
qolishi mumkin. Bunday holatlar bo‗lganda jazoni tayinlash yoki keyingi o‗tash 
davlatning qonunni buzgan shaxsni jamiyatga uning foydali azosi sifatida qaytarib 
berishga qaratilgan urinishlarini yo‗qqa chiqarishi mumkin. Natijada jazo 
maqsadiga erishilmaydi, shaxs esa jazoni o‘taganidan keyin uning sudlanishidan 
ilgari holatiga qaraganda jamiyat uchun ko`proq xavf solishi mumkin. Va nihoyat, 
yo sudlangan shaxs hatto tuzalmagan holda ham, og‗ir kasalligi tufayli jazoni o‗tay 
olmaydigan holatlar ham uchraydi. Bunday shaxsga nisbatan jazo vazifalarini 
amalga oshirish o‗z ma'nosini yo‗qotishi mumkinligi tushunarli.

---

188 
Jazodan ozod qilish – bu davlatning sudlangan shaxsga nisbatan jinoyat 
qonunida ko‗zda tutilgan asoslar va shartlar mavjud bo‗lgan holda jazoni 
tayinlashdan yoki jazoni ijro etishdan voz kechishidir
25
. Ya‘ni jinoyat sodir etishda 
ayblanib, sud tomonidan muayyan jazo turiga hukm qilingan shaxsni jazodan 
ozod qilinishi tushuniladi.
Amaldagi Jinoyat kodeksi Umumiy qismining XIII bobida jazodan ozod 
qilishning turlari nazarda tutilgan bo‗lib, ular quyidagilardir: 
1) jazoni ijro etish muddati o‗tib ketganligi munosabati bilan jazodan ozod 
qilish ( JKning 69-moddasi);
2) shaxsning ijtimoiy xavflilik xususiyatini yo‗qotishi munosabati bilan uni 
jazodan ozod qilish (70-modda);
3) aybdor o‗z qilmishiga amalda
pushaymon bo‗lganligi munosabati bilan 
jazodan ozod qilish (71-modda); 
4) shartli hukm qilish (72-modda); 
5) jazoni o‗tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish (73-modda); 
6) jazoni yengilrog‗i bilan almashtirish (74-modda); 
7) kasallik yoki mehnat qobiliyatini yo‗qotishi oqibatida jazodan ozod qilish 
(75-modda); 
8) amnistiya akti yoki afv etish asosida jazodan ozod qilish (76-modda).
Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish aybdor shaxsni jinoiy javobgarlikka tortib, 
jazo tayinlamasdan turib, javobgarlikdan ozod qilishdan iboratdir. Jazodan ozod 
qilish esa jinoiy javobgarlikka tortilgan shaxslarga nisbatan jazo tayinlab, so‗ng 
jazodan ozod qilish yoki jazoning muayyan qismi o‗tab bo‗linganidan keyin ozod 
qilishdan iboratdir. 
Jinoiy jazodan ozod qilish oqlov hukmi chiqarishdan butunlay farqlanadi. 
Shaxsning jinoyat sodir etishda aybi yo‗qligi aniqlansa, sud tomonidan oqlov 
hukmi chiqariladi. Jazodan ozod qilishda esa jinoyat hodisasi sodir etilgan, tegishli 
tergov hujjatlari orqali jinoyat to‗la isbotlangan va jinoyat sodir etishda ayblangan 
shaxs o‗z aybini tan olgan shaxslarga nisbatan qo‗llanadi.
Javobgarlikdan ozod qilish va jazodan ozod qilish bir xil tushunchalar 
bo‗lmay, o‗z qo‗llanish asoslariga, mazmuniga, ozod qilish qo‗llanayotgan 
subyektgalariga ko‗ra farq qiladi. Ularni ozod qilishning maqsadi ham bir xil
bo‗lsa-da, ammo javobgarlikdan ozod qilishda jinoyat sodir etishda ayblanayotgan 
shaxsni jamiyat uchun jiddiy xavf tug‗dirmasligini hisobga olib, uni javobgarlikka 
tortish maqsadga muvofiq emas degan xulosaga kelinsa, jinoiy javobgarlikdan 
ozod qilinadi.
Jinoiy jazodan ozod qilishni ikki guruhga bo‗lish mumkin: 
Birinchi guruhga jinoiy jazoni o‗tashdan to‗la ozod qilish turlari kiradi. 
Bularga: 
1) jazoni ijro etish muddati o‗tib ketganligi munosabati bilan jazodan ozod 
qilish (69-modda); 
25
Рустамбаев М.Ҳ. Ўзбекистон Республикаси Жиноят ҳуқуқи курси. Т.2. Умумий қисм. 
Дарслик. – Тошкент: ILM ZIYO, 2011. – Б. 177.

---

189 
2) shaxsning ijtimoiy xavflilik xususiyatini yo‗qotishi munosabati bilan uni 
jazodan ozod qilish (70-modda); 
3) aybdor o‗z qilmishiga amalda
pushaymon bo‗lganligi munosabati bilan 
jazodan ozod qilish (71-modda); 
4) shartli hukm qilish (72-modda). 
Jazodan ozod qilishning bu turlarida sud ayblov hukmi chiqaradi. Ya‘ni 
jazo tayinlanib, so‗ngra tayinlangan jazoni ijro etish maqsadga muvofiq emas deb 
hisoblab, jazoni ijro etmaslik to‗g‗risida qaror chiqaradi. 
Ikkinchi guruhga sud tomonidan tayinlangan jazoning qolgan qismidan
ozod qilish turlarini kiritish mumkin. Bularga: 
1) jazoni o‗tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish (73-modda); 
2) jazoni yengilrog‗i bilan almashtirish (74-modda); 
3) kasallik yoki mehnat qobiliyatini yo‗qotish oqibatida jazodan ozod qilish 
(75-modda); 
4) afv etish asosida jazodan ozod qilish (76-modda); 
5) amnistiya akti orqali jazodan ozod qilishi mumkin.
Ma‘lumki, jinoiy jazo faqat sud tomonidan tayinlanadi. Shunga muvofiq 
ravishda jazodan ozod qilish ham faqat sud tomonidan amalga oshiriladi. (Bundan 
amnistiya va afv etish orqali jazodan ozod qilish mustasno) Afv etish va amnistiya 
orqali jazodan ozod qilish O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatiga 
kiradi. 
JK Umumiy qismida nazarda tutilgan jazodan ozod qilishning bu turlari, JK 
Maxsus qismida nazarda tutilgan (jazodan ozod qilish mumkin bo‗lgan) barcha 
jinoyatlar uchun birdek qo‗llanishi mumkin. Bulardan tashqari, JK Maxsus 
qismining bir qator moddalarida jazodan ozod qilish nazarda tutilgan. Jumladan, 
157-moddaning (davlatga xoinlik qilish) uchinchi qismi; 159-moddaning 
(O‗zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy tuzumiga tajovuz qilish) beshinchi 
qismi; 160-moddaning (josuslik) uchinchi qismi va hokazolar.
Sud-huquq tizimini liberallashtirilishi munosabati bilan JK Maxsus 
qismining anchagina moddalari yangi mazmun bilan to‗ldirilib, unda yetkazilgan 
moddiy zarar uch karra miqdorida qoplanganda ozodlikdan mahrum qilish yoki 
ozodlikni cheklash tariqasidagi jazo tayinlanmasligi belgilanadi. Masalan, 132-
moddaning (tarix yoki madaniyat yodgorliklarini nobud qilish, buzish yoki ularga 
shikast yetkazish) to‗rtinchi qismi; 173-moddaning (mulkni qasddan nobud qilish 
yoki unga zarar yetkazish) to‗rtinchi qismi va hokazolar. Shuningdek, bir qator 
moddalar ―Yetkazilgan moddiy zararning o‗rni qoplangan taqdirda ozodlikdan 
mahrum qilish tariqasidagi jazo qo‗llanilmaydi‖ degan qism bilan to‗ldirildi.
Jinoyat kodeksiga kiritilgan bunday to‗ldirishlarni jazodan ozod qilish deb 
hisoblash mumkinmi? 
Ushbu JKga kiritilgan to‗ldirishlarni javobgarlikdan ozod qilish deb ham, 
jazodan ozod qilish deb ham hisoblanmay jazo tayinlashning yangi usuli deb aytish 
mumkin. Chunki jinoyat sodir etishda ayblanayotgan shaxs qonunda belgilangan 
muayyan shartlarni bajarsa, sud og‗irroq jazo tayinlamay, aybdorning qilmishi 

---

190 
kvalifikatsiya qilingan normaning sanksiyasida nazarda tutilgan ozodlikdan 
mahrum qilishni tayinlamay, boshqa yengilroq turdagi jazo turini tayinlaydi.