Таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети

Глюкоза ташувчиси оқсилларининг вазифалари

GLUT тури	Вазифаси
GLUT-1	мияга доимий равишда глюкоза оқишини таъминлайди
GLUT-2	қонда глюкоза чиқарадиган орган ҳужайраларида учрайди GLUT -2 иштирокида глюкоза энтероцитлар ва жигардан қонга ўтади. GLUT -2 ошқозон ости бези GLUT нинг β-ҳужайраларига глюкоза ташиш билан шуғулланади
GLUT-3	глюкоза учун GLUT -1 га қараганда кўпроқ яқинликга эга. Шунингдек, у асаб ва бошқа тўқималарнинг ҳужайраларига доимий равишда глюкоза оқишини таъминлайди.

2. 
   Глюкозани қайта ишлаб чиқаришнинг замонавий усуллари. Биохимия механизмлари
   

Инсулин ҳужайраларга тегишли рецепторлари орқали оқсилларга ўзига хос таъсир кўрсатади. Инсулин рецепторлари тирозиннинг ОH гуруҳларида оқсилларни фосфориллайдиган тирозин протеинкиназасидир.
Рецептор дисулфид боғланишлари билан боғланган иккита α- ва иккита β-суббирликлардан, α- ва β-суббирликлардан - ҳужайра мембранасининг ташқи томонида углевод қисми бўлган гликопротеинлардан иборат. Мембранадан ташқарида α-суббирликлар унинг юзасида жойлашган (1-расм).
Инсулин билан боғланиш жойи α-суббирликларнинг Н-терминал доменлари томонидан ҳосил бўлади. β-кичик бирликлар мембранага кириб, инсулин билан боғланишда иштирок этмайди [36, 46].

1-расм. Инсулинни инсулин рецепторлари билан боғлаш. Ҳужайра ичидаги сигнал узатилиши (Andrew B., Becker A., 1990).

Глюкозанинг ҳучайра ичидаги сигнализация. Глюкозанинг ҳужайрага кириши махсус глюкоза ташувчилар – GLUT ёрдамида содир бўлади. Ҳужайранинг цитоплазмасига кириб, пируватга айланади, уни трикарбоксил кислота (ТКК) циклида митохондрияда ишлатилади (2-расм).

2-расм. Глюкозадан фойдаланиш схемаси

Организмда (жигарда) углевод ресурслари чекланган бўлса, глюконеогенез жараёни бошланади, бу даврда пируват оксалоацетатга, сўнгра малат ҳолатига ўтади, у митохондриядан цитоплазмага, фосфоенолпируватнинг синтези учун ишлатиладиган оксалоацетатга қайтиб, кейин глюкозага айланади [50] .

Инсулин рецепторлари патологияларидан бири бу висцерал ёғ тўпланиши билан боғлиқ. Одатда, соғлом одамнинг ёғ ҳужайралари ва гепатоцитлари таркибида 200-300 минг рецептор мавжуд. Висцерал ёғ тўпланиши натижасида келиб чиққан семиришда, яъни адипоцитда липофил фракцияларининг тўпланишида, иккинчисининг майдонининг кўпайиши юз беради, бу эса бирлик майдонига рецепторлари сонининг камайишини англатади (3-4-расм).



3-расм. Адипоцит-норма 4-расм. Семириб кетиш. Инсулин ретцепторларининг
катталашиши
Метаболик патологиялар (метаболик синдром, диабет ва семириш) ҳаётнинг кескин ёмонлашишига ва одамнинг умр кўриш давомийлигини пасайишига олиб келадиган энг кенг тарқалган патологиялар қаторига киради [18, 54].
Ушбу тадқиқот давомида, экспериментал моделларнинг аккумуляторидан фойдаланган ҳолда, табиий хинонлар асосида текширилган объектларнинг фармакологик фаоллигини баҳолаш амалга оширилди [18]. Шундай қилиб, стрептозотоцинни келтириб чиқарадиган диабет модели ёрдамида ўрганилаётган дорилар глюкозадан фойдаланиш ва антиоксидант ҳолати учун баҳоланди [18, 54]. Бугунги кунга қадар стрептозотоциннинг таъсир қилиш механизми ҳақида бир қатор фаразлар мавжуд.

5-расм. Ошқозон ости бези β-ҳужайрасида стрептозотоциннинг таъсир қилиш механизми диаграммаси.

Диабет касаллиги - ногиронлик ва ўлимнинг ўсиш суръатлари бўйича цивилизация касалликлари деб аталадиганлар орасида етакчи ўринлардан бирини эгаллайди [17, 18]. Ушбу соҳадаги молекуляр генетик тадқиқотларда улкан ютуқларга қарамай, диабетнинг олдини олиш ва патогенетик даволаш масалалари ҳали етарли даражада ишлаб чиқилмаган. Бугунги кунга келиб патофизиологиянинг асосий воситаси экспериментал моделлар бўйича олиб борилган тадқиқотлар бўлиб қолмоқда. Шу билан бирга, нафақат назарий тадқиқотлар, балки фармакологик тузатиш усулларини ишлаб чиқишнинг муваффақиятли моделни танлашга, унинг инсон касаллигига этиологик ва патогенетик мувофиқлигига боғлиқдир.

Қандли диабет билан оғриган 75 % беморларда меъда-ичак тракти билан боғлиқ касалликлар учрайди. Диабет асоратлари сифатида ҳазм органларида дисфагия, иштаҳанинг пасайиши, эрта тўйиш, ич қотиши, қорин оғриғи, кўнгил айниши, қусиш ва диарея каби белгилар кузатилиши мумкин [58, 77].
Қандли диабет билан касалланган одамларда, ичак шиллиқ қаватининг яллиғланиши ва шиши билан юзага келувчи бир қанча энтеропатиялар кузатилади. Бундай касалликларда диарея ва қорин бўшлиғидаги оғриқлар, озиш, мальдигестия каби белгилар кузатилади. Одатда меъда, жигар, меъда ости бези ҳамда ичак секретлари билан ичак бўшлиққа тушадиган суюқликнинг умумий ҳажми кунига 9-10 литр атрофида бўлади ва бу суюқликнинг 99% и қайта сўрилади. Ичакнинг дисфункцияси ёки унинг шиллиқ қаватининг деструктурланиши сўрилиш жараёнлари сустлашувига ва 22 % касалларда диареяга олиб келади [58, 77]. Бугунги кунда диабетик диареянинг асосий сабаби - автоном нейропатия ва облигат бўлмаган бактерияларнинг ўта кўпайиши деб кўрсатилмоқда. Уни даволаш учун эса, биринчи навбатда қон зардобидаги глюкоза концентрациясини меъёрлаштириш зарур деб қаралмоқда [58, 38].
Диабет таъсирида жигарнинг ёғли инфильтрацияси синдроми ҳам кузатилади. Бу синдром жигардаги кўпчилик ферментлар фаоллигининг ошиши ва қорин бўшлиғидаги оғриқ туфайли баъзида жигар циррози ва фибрози синдромига олиб келиши мумкин. Жигарнинг ёғли инфильтрацияси 2-тоифа диабетдаги семизлик билан боғлиқдир. Диабет билан оғриган беморларда ўт пуфаги билан боғлиқ турли патологиялар ҳам мавжуд [41].
Диабетнинг генетик жиҳатдан аниқланган моделлари 1-тоифа диабет, бунда сичқон семириб кетмайдиган NOD (NonObese Diabetic mice-семизликсиз диабетик сичқонлар) диабетик сичқон бўлиб қолмоқда. Ушбу турдаги сичқонларда одамнинг инсулинга боғлиқ диабет билан ўхшаш иммунологик ҳусусиятларига эга бўлган аутоиммун диабет ўз-ўзидан ривожланади [38, 77]. Диабетнинг энг хавфли бўлган асоратлардан невропатия ҳазм тизимининг моторикаси, рецепцияси ва секрециясининг меъёрдан чиқишига олиб келади. Диабет овқат ҳазм қилиш йўлида оғиз бўшлиғидан тортиб йўғон ичакдаги органлар фаолиятига таъсир қилади, шунинг учун ушбу касаллик жуда кўп симптомлар комплексига эга [38, 77]. Диабетда йўғон ичакнинг яллиғланиши, силлиқ мускуллар, вегетатив нерв толалар структураси ва функцияси бузилиши, микробиомнинг ўзгариши ҳамда колоректал саратон қайд этилади [65, 69]. Диабетда экзосекрецияси издан чиққанлиги туфайли ичак бўшлиғида углеводлар, ёғлар, оқсиллар гидролизи ва сўрилиши қийинлашади [61]. Диабетда меъдага тушган озиқ-овқатнинг меъѐрдан кўп ушланиши билан кечадиган касаллик - гастропарез ҳам кузатилади. Бу касалликда меъда шиши, эрта тўйиш, қорин оғриғи, кўнгил айниши ва қусиш каби ҳолатлар кузатилади. Меъдадаги бу ҳолат ҳазм тракти рефлексларининг бузилишига, шунингдек, меъда ярасига ҳамда меъдадан химуснинг эвакуациясининг секинлашувига олиб келади. Ёғли ва оқсилга бой химус меъдадан секин чиқиб, нутриентланинг гемоциркуляцияга ўтишини қийинлаштиради [77]. Диабет билан касалланган беморларда кўпинча меъда-ичак трактида яра касалликлари бўлиши жиддий муаммо ҳисобланади. Одатда ўн икки бармоқ ичак ва меъда яралари учраган диабетик касалларда H. pilori нинг миқдори кўпайиб кетиши кузатилади [63, 69]. Қандли диабетга чалинган беморларда, айниқса гипергликемияда ҳазм тизимида Candida замбуруғлар учрайди. Оғиз бўшлиғида оғриқ билан юзага келувчи бу инфекция, тил ва томоқни қалин оқ қопламдаги кўриниши билан тавсифланади. Агар инфекция ривожланиб кетса, кандидоз натижасида ичакдан қон кетиши, юрак аритмияси келиб чиқади [65]. Қандли диабетнинг ўз-ўзидан ривожланиши Т-лимфоцитлар танланишига таъсир қилувчи ва автотолерансни бошқариш механизмларининг бузилишига олиб келадиган генетик мутацияга асосланганга ўхшайди [39]. Сичқончанинг NOD штаммидаги тадқиқотларнинг афзалликлари орасида цитокинларни махсус зардобга қарши блокировка қилиш ва касалликнинг ривожланиши ҳамда ривожланишидаги кейинги ўзгаришларни ўрганиш мумкин [63]. Aйнан шу усул билан диабетдаги аутоиммун инсулин патогенезида индивидуал цитокинларнинг (интерлейкинлар, ўсма некроз омил, интерферон) роли тўғрисида кўплаб маълумотлар олинган [44]. Шуни таъкидлаш керакки, NOD ҳайвонларининг стрептозотоцинга юқори сезгирлигига қарамай, улардаги β-ҳужайра ўлими поли -(AДФ- рибоза) полимераза (ПAРН) фаоллашувисиз содир бўлади [56]. Ушбу ҳолат β-ҳужайраларининг диабетоген омилларга инсон диабетига таъсирчанлигини ўрганиш натижаларини экстраполяция қилишнинг тўғрилигига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин. Генетик жиҳатидан модификацияланган ҳайвонлар қаторида олиб борилган тадқиқотлар диабет патогенези механизмларини тушунишга катта ҳисса қўшганига қарамай, уларнинг ролини юқори баҳоламаслик керак. Бундай ҳолда, касалликнинг бошланишида бир хил даражада муҳим рол ўйнайдиган диабетга эришилган мойиллик муаммоси кўриш доирасидан ташқарида қолиши мумкин. Маълумки, биринчи турдаги қандли диабет фақат 6-7% ҳолларда қатъий равишда генетик жиҳатдан аниқланади, бошқа ҳолларда касаллик сезиларли ирсий мойилликсиз ривожланади [47]. Бундан ташқари, диабет билан боғлиқ аллелларнинг барча ташувчиларида кейинчалик диабет ривожланмаслиги аниқланди [65]. Шундай қилиб, ноқулай экологик омилларнинг таъсир механизмларини экспериментал ўрганиш тадқиқотларнинг истиқболли йўналиши ҳисобланади. Шу билан бирга, β-ҳужайра ўлимининг механизмлари асосан универсал ва қўзғатувчи омил турига боғлиқ эмас, бу экспериментал моделларда олинган натижаларни одамларга экстраполяция қилишга имкон беради.