Таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети

β-хужайраларини алмаштириш терапияси. Трансплантация қилинган ҳужайраларнинг секретор фаоллигини тартибга солиш β-ҳужайраларни алмаштириш терапиясида авлод ҳужайраларини ишлатишда ҳар қандай уринишдаги асосий муаммо ҳисобланади. Инсулин ишлаб чиқарадиган, аммо уни бир хил даражада чиқарадиган ҳужайралар трансплантация учун мос эмас, чунки тартибга солинмаган инсулин секрецияси хавф омилидир ва анъанавий инсулин терапиясидан устунлиги йўқ. Шу муносабат билан, β- ҳужайраларни инсулин ишлаб чиқарадиган ҳужайралардан ажратиш жараёнини тартибга солувчи секретор йўлни киритиш керак, шу билан инсулин тўпланишини ва бир қатор физиологик сигналларга жавобан унинг тез ишлаб чиқарилишини таъминлаш керак. Ҳужайралар бунга эришиш учун нормал β- ҳужайралардагига ўхшаш генларни экспресациялашнинг мураккаб тизимини ишлаб чиқариши лозим [8].
Aфсуски, диабетга қарши интенсив инсулин терапиясининг стандарт схемаси оғир гипогликемик реакцияларга (тутқаноқ ва кома) олиб келиши мумкин ва диабетнинг иккинчи даражали деструктив асоратлари (нефропатия, нейропатия, ретинопатия ва юрак-қон томир патологияси) ривожланиш эҳтимолини истисно этмайди. Клиник амалиётга янги илмий ютуқларнинг киритилиши диабет касаллигини ва унинг асоратларини даволашни оптималлаштиради, бу кўплаб беморларнинг ҳаёт сифатини сезиларли даражада яхшилайди [8]. Қандли диабетни даволаш бўйича замонавий тадқиқотлар инсулин секрецияси динамикасининг физиологик шароитларига имкон қадар яқин бўлган воситаларни (дориларни) топишга қаратилган. Aсосий ишланмалар аслида учта йўналишда амалга оширилади: а) инсулин препаратларини генетик муҳандислик технологиясидан фойдаланган ҳолда аналогларини яратиш орқали такомиллаштириш; б) махсус инҳалаторлар ёрдамида юбориш учун аерозол шаклларини ишлаб чиқиш ёки илгари полимер гидрогелида иммобилизация қилинган оғиз шаклларини ишлаб чиқариш орқали инсулин етказиб бериш усулларини такомиллаштириш; c) ошқозон ости бези, Лангерганс ороллари ва γ-ҳужайраларини трансплантация қилиш усулларини такомиллаштириш (ёки генетик муҳандислик технологияси ёрдамида олинган псевдо-ҳужайралардан фойдаланиш) [8, 9].
Диабетик терапиянинг жуда истиқболли усули, шунингдек, Лангерганс оролларининг асосий ороллари учун физиологик жиҳатдан ваколатли ўрнини босувчи деярли чекланмаган манба сифатида илдиз ҳужайралари (ИХ) дан фойдаланиш ҳисобланади [9, 58 ].
β-ҳужайраларни алмаштириш терапиясига талаблар. Трансплантация қилинган ҳужайраларнинг секретор фаоллигини тартибга солиш β ҳужайраларни алмаштириш терапиясида авлод ҳужайраларини ишлатишда ҳар қандай уринишдаги асосий муаммо ҳисобланади. Инсулин ишлаб чиқарадиган, аммо уни бир хил даражада чиқарадиган ҳужайралар трансплантация учун мос эмас, чунки тартибга солинмаган инсулин секрецияси хавф омилидир ва одатдаги инсулин терапиясидан устунлиги йўқ [8, 53]. Шу муносабат билан, β-ҳужайраларни инсулин ишлаб чиқарадиган ҳужайраларга (ИИХ) ажратиш жараёнида тартибга солувчи секретор йўлни киритиш керак, шу билан инсулин тўпланишини ва бир қатор физиологик сигналларга жавобан унинг тез чиқарилишини таъминлаш керак. Бунга эришиш учун ҳужайралардаги генларни экспресациялашнинг мураккаб тизимини фаоллаштириш керак, бу оддий β- ҳужайралардагига жуда ўхшайди [8, 53].
Оптимал дифференциация шароитида ҳам наслдан наслга ўтадиган ҳужайралардан тўқима маданиятида ҳосил бўлган инсулин ишлаб чиқарадиган ҳужайралар баъзи параметрларда нормал β-ҳужайра фенотипига мос келмаслиги эҳтимоли мавжуд. Баъзи анормалликлар ижобий бўлиши мумкин, масалан, ҳужайра антигенларини экспресия қила олмаслик, кейинчалик бундай ҳужайраларни такрорланадиган аотоиммунитетга чидамли бўлишига олиб келади. Бундан ташқари, бундай ҳужайралар нормал β-ҳужайраларга нисбатан эркин радикалларни нейтраллаштирувчи ферментларнинг юқори даражасини кўрсатиши мумкин. Каталаза ва супероксид дисмутаз каби ферментларнинг паст даражаси β- ҳужайраларни цитокинин таъсирида пайдо бўлган апоптозга жуда сезгир қилади [62].
2-Тип қандли диабетни даволаш. Классик 2-тип қандли диабетни даволаш учун асос қилиб соғлом овқатланиш тамойилларига (асосан паст калория, толага бой, паст гликемик индексли) ва фаол (ёшга қараб) жисмоний машқлар режимига риоя қилишдан иборат бўлган турмуш тарзини ўзгартиришдир. 2-тип қандли диабетни дори-дармон билан даволаш углевод метаболизмининг бузилишига олиб келадиган асосий патогенетик механизмларга таъсир қилувчи воситалардан фойдаланишга асосланган [52].
2009 йилда таниқли Америкалик диабетолог Р. Де Фронзо Д₂Т ривожланишида "таҳликали октет" концепциясини шакллантирди, бу унинг патогенезининг 8 асосий бўғинини санаб ўтди: мушак ва ёғ тўқималарида инсулинга қаршилик, жигар гликогенидан глюкоза чиқарилишининг фаоллашиши, инсулин секрециясининг пасайиши ва ошқозон ости бези томонидан глюкагон ишлаб чиқаришнинг кўпайиши, ошқозон-ичак гормонлари (инкретинлар) фаоллигининг пасайиши, глюкоза реабсорбциясининг ошиши, буйракларда, мияда, ичакда глюкоза марказлари фаоллигининг ошиши [52].