Таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети

Полипренолнинг структуравий формуласи

Уларнинг вазифалари қуйидагилар :

- полипреноллар паст молекуляр оғирликдаги табиий биорегуляторлар (физиологик фаол моддалар) бўлиб, улар ўсимликларда ҳужайравий жараёнларида муҳим модуляцион рол ўйнайди [36].
- ўсимликларда қандай полипреноллар мавжуд бўлса, доличоллар ҳам барча тирик мавжудотлар, шу жумладан одамларда ҳам мавжуд ҳисобланади. Аслида полипреноллар ва доличоллар жуда ўхшаш кимёвий таркибга эга, чунки доличоллар полипренолларнинг ҳосиласи бўлиб, улардан фақат битта тўйинган изопрен бирлигидан фарқ қилади [36].
- долихол гликопротеидларнинг синтезида муҳим рол ўйнайдиган доличолфосфат циклида иштирок этади. Секреция, мембраналар ва ҳужайра ичидаги гликопротеинлардан ҳосил бўлган барча оқсиллар инсулин, адреналин, эстроген, тестостерон ва бошқа гормонлар, ферментларни ишлаб чиқаришда ишлатиладиган мембрана ретцепторлари қурилишига асос бўлиб хизмат қилади. Доличол мембраналарнинг липид таркибини сақлашда муҳим рол ўйнайди. Доличол даражасининг пасайиши ўткир ревматизм ҳолатларини ва бошқа иммунитет танқислиги ҳолатларини қайд эттиради [36].
- долихолфосфат цикли ҳужайраларнинг ўзаро таъсирини бошқарувчи, иммун тизимини қўллаб-қувватлайдиган ва оқсил молекулаларини барқарорлаштирадиган гликопротеинлар синтезини осонлаштиради. Ушбу гликопротеидларнинг кўпчилигида полигликопротеинлар кимёвий терапия пайтида саратон ҳужайраларини йўқ қилиш қобилиятига эга бўлиб, танадаги соғлом ҳужайраларни ҳимоя қилади [36].
- полипренолларнинг фармакологик ўзгариши жигарда содир бўлади, у ерда улар доличолларга айланади [36].
Полипреноллар ва доличолларга қизиқиш уларнинг кенг биологик фаоллиги ва жуда паст токсиклиги билан боғлиқ.
Полипреноллар иммунитет тизимини, ҳужайраларни тиклашни ва сперматогенезни рағбатлантиради ва стрессга қарши, адаптоген, ярага қарши ва яраларни даволашга эга [34]. Доличоллар антиоксидант таъсирга эга ва ҳужайра мембраналарини пероксидланишдан ҳимоя қилади [34, 36]. Сичқонлар устида ўтказилган тажрибалар шуни кўрсатдики, полипреноллар антивирал таъсирга эга, хусусан грипп вирусларига қарши [69]. Жигар ўсимта ҳужайраларида доличоллар даражаси соғлом жигар ҳужайраларига нисбатан камайиши аниқланди [69, 72].
Преналоннинг компонент таркиби аниқланганда унинг 43,5 % и полипренол (ПП) , 4,8 % токоферол, 20,5 % стероллар, 26,5 % терпеноидлар , 4,7 % каротеноидлардан иборат [66].
Полипреноллар Гинкобилоба ўсимлиги таркибида кўп бўлиб, у жароҳатни даволашдан ташқари, бактериал ва вирусли инфекцияларда иммуномодулятор ва цитопротектив таъсир кўрсатади, антибиотиклар таъсирини кучайтиради, макрофагларнинг ўзига хос бўлмаган фагоцитик фаоллигига танлаб таъсир қилади [72].
Қарағай игналари ва тут баргларидан полиизопреноидларни фосфориллатиш йўли билан олинган натрий полипренил фосфатлар (ветеринария препаратларининг фаол асослари, мос равишда Фоспренил ва Гамапрен), парамиксо-, ортомиксо-, тога-, герпес- ва коронавирусларга қарши тўғридан-тўғри таъсиридан ташқари, организмни табиий қаршилигини оширади (қон зардобининг бактерицид фаоллиги ва фагоцитоз), суяк илигидан гематопоетик илдиз ҳужайраларини периферик қонга сафарбарлигини кучайтиради [17].
Alceae nudiflora полипреноллари оқ сичқонларга профилактик равишда 5 г дозада битта умумий γ-нурланиш шароитида юборилганда, улар ҳайвонларнинг умр кўриш муддатини кўпайтирмаса ҳам, эритро- ва лейкопоэзнинг олдини олишга имкон беради, жараёнларни рағбатлантиради. Суяк илигидаги портлаш трансформацияси ва талоқда бирламчи антитана ишлаб чиқарилиши (қўй эритроцитлари билан иммунизация пайтида антитана ҳосил қилувчи талоқ ҳужайралари сонининг кўпайиши, бу ҳайвонлардаги талоқнинг морфологик сурати меъёрга тўғри келган) иммунитет тизимининг марказий ва периферик органлари ҳужайраларининг кўпайиши кузатилган [17, 73].
Бугунги кунга келиб, глюкoзалаш жараёнига катта эътибор берилмоқда, чунки диабет касаллиги қон томир асоратлари, турли хил нейродегенератив касалликлар патогенезида муҳим рол ўйнайди. Дастлабки глюкозалаш маҳсулотларини қайтариб бўлмайдиган трансформациялари натижасида ҳар хил тузилишдаги барқарор бирикмалар ҳосил бўлади. Бу патологик кўринишга олиб келадиган ҳарактерли хусусиятларга эга бўлган чуқур глюкозалашнинг сўнгги маҳсулотлар хисобланади. Чуқур глюкозалашнинг охирги махсулотлари рецепторлари таркибига фагоцит рецепторлари, ривожланган глюкозалаш учун мўлжалланган сўнгги маҳсулотлар (RAGE- receptor for advanced glycation end products) рецепторлари ва галектин-3 киради. Гликация (глюкозалаш) натижасида келиб чиқадиган салбий жараёнларнинг ривожланишига йўл қўймаслик йўлларини топиш керак [73]. Улар гликация (глюкозалаш) ингибиторларини ёки гликация (глюкозалаш) маҳсулотлари даражасининг пасайишига олиб келадиган моддаларни ишлатишни, шунингдек, гликация (глюкозалаш) даражасининг пасайишига ёрдам берадиган метаболик жараёнларнинг кучайишини ва бостиришни ўз ичига олиши мумкин. Рецепторлари ва рецепторлардан кейинги сигнализация йўллари билан ўзаро алоқаси, бу назарий жиҳатдан ҳам гликация маҳсулотларидан келиб чиқадиган салбий ҳодисаларни ривожланиш хавфини камайтириши мумкин. Полипреноллар - бу полисаҳаридлар, гликопротеинлар, пептидогликанлар ва углеводни ўз ичига олган биополимерлар биосинтезида иштирок этадиган биологик жиҳатдан юқори даражада фаол моддалар бўлиб, улар юқори молекульяр бирикмалар бўлиб, улар экспериментал ва клиник тиббиётнинг турли соҳаларида ишлатилиши мумкин [73].
Alcea nudiflora L.-Malvaceae (Malvaceae) оиласининг илдиз атиргуллари бутун Тянь-Шанда ўсувчи ўсимликлар орасида кенг тарқалган бўлиб, Ўзбекистонда уларнинг 3 тури яъни A. ryhticapa (Trautv.) Iljin, A. nudiflola (Lindl.) Boiss., A. litvinovii Iljin учрайди [60]. Наманган вилоятида 2019 йили Alceanudiflora L. ўсимлигининг барглари йиғиб олинган. Ушбу барглар 20-22⁰С ли соя жойда қуритилади. Авваллари ушбу ўсимликнинг полипреноллари ва тритерпеноидларини ўрганилган [60]. Alcea nudiflora L.ўсимлиги баргларидан ажратиб олинган полипреноллардан преналоннинг антиоксидантлик хусусиятини ўрганиш мақсадида ошқозон ялиғланишига қарши восита сифатида ишлатилиб ультратовуш текшируви ўтказилганда ижобий натижа берган.
Бугунги кунга келиб дунё бўйича доривор моддаларнинг биологик жиҳатларини аниқлаш ва уларнинг ажратиб олиш бўйича кенг қамровли тадқиқотлар олиб борилмоқда. Тиббиётда ишлатиладиган дориларнинг қарийиб 45% и ўсимлик экстрактларига асосланган [16, 76].
Ўсимликлар, ҳайвонлар ва одамларнинг бир қатор касалликлари патогенезининг молекуляр механизмлари ўрганиш шуни кўрсатдики, уларнинг барчаси маълум даражада эркин радикал жараёнларининг фаоллашиши ёки сусайиши билан боғлиқ. Шу сабабли, табиий ва синтетик хом ашёларга асосланган бундай жараёнларни тартибга солиш ва ўрганиш долзарб муаммолардан бўлиб қолмоқда. Юқорида таъкидланган фикрлардан келиб чиққан холда антиоксидантларни излаб топиш ва уларнинг эркин радикал оксидланиши, назоратсиз липопероксидланиш жараёнларини ингибирланишини ўрганиш жуда муҳим ҳисобланади [16, 76]. Маълумки полипреноллар турли хил биологик фаолликка эга бўлиб, улар орасида танадаги регенератив жараёнларни рағбарлантириш ва бошқа таъсирларни намойиш этиш алохида қизиқиш уйғотади.