Таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети

Қандли диабетнинг тишларга таьсири. Қaндли диaбeт билaн oғригaн oдaмлaрдa диaбeт кaсaллиги бўлмaгaн oдaмлaргa қaрaгaндa милк кaсaллиги (пeриoдoнтит) ривoжлaниши xaвфи юқoри. Пeриoдoнтит тишлaрнинг eмирилишигa вa йўқoлишигa, шунингдeк бoшқa aсoрaтлaргa, мaсaлaн, юрaк кaсaллигигa oлиб кeлиши мумкин (АDA. American Diabetes Association ., 2018). Қoндa глюкoзa миқдoрининг ёмoн нaзoрaт қилиниши инфeкциялaр вa oғиз бўшлиғининг кaсaлликлaригa oлиб кeлиши мумкин. Oғиз гигиeнaсигa aмaл қилиш глюкoзa миқдoрини нaзoрaт қилишни яxшилaшгa, тиш eмирилишининг вa йўқoтишнинг вa бoшқa диaбeтик aсoрaтлaрни oлдини oлишгa ёрдaм бeрaди [37].
2-тоифа диабетнинг патологияси мураккаб бўлиб, кўплаб босқичлар функционал β-ҳужайра массаси билан якунланади, бу организм эҳтиёжларини қондириш учун етарли эмас. Касалликнинг умумий этиологияси маълум бўлса-да, кейинги авлод терапевтик воситаларини ишлаб чиқишдан олдин кўплаб муҳим саволларга жавоб топиш керак. Ушбу касаллик патобиологиясини янада аниқлаштириш учун одамларда 2-тоифа диабет патологиясини тақлид қилувчи ҳайвон моделлари катта аҳамиятга эга. 2-тоифа диабет касаллигининг ҳайвон моделига мисол бўлиб, стрептозотоцин (ҲФД / СТЗ) билан юқори ёғли парҳез билан озиқланган каламуш модели ҳисобланади. Бу эса навбатда одамларда 2-тоифа диабетнинг ривожланишининг турли босқичларида иштирок этган метаболик профил ва патология ҳақидаги мавжуд тушунчаларни умумлаштиришига ёрдам беради. Иккинчидан, ҲФД / СТЗ каламуш моделининг маълум хусусиятлари таҳлил қилинади ва одамларда 2-тоифа диабет патофизиологияси билан таққосланади [37]. Кейинчалик ҲФД / СТЗ моделининг 2-тоифа диабет модели сифатида мувофиқлиги муҳокама қилинади, бунда модел ҳақида танқидий огоҳлантиришлар ва жавобсиз саволларни аниқлашга эътибор қаратилади. Такомиллаштирилган ҳайвонларнинг моделларини яхшироқ тушуниш клиникага яқин тадқиқотларни олиб боради ва диабетга қарши даволашни такомиллаштиради. β-ҳужайраларининг қолдиқ функционал массаси миқдорига қараб ҲФД / СТЗ каламуш модели 2-турдаги диабетнинг кеч босқичидаги ҳайвонларга мос модел бўлиши мумкин [67].

3. 
   Қандли диабет касаллигининг келиб чиқиш сабалари ва этиологияси
   

Қандли диабет — организмда инсулин танқислиги ва моддалар алмашинуви бузилиши натижасида келиб чиқадиган касаллик ҳисобланиб унинг натижасида углеводлар, липидлар ва оқсиллардаги метаболик дисфункциялар кузатилади [12].
Қандли диабет касаллигида диабетик невропатия, полиурия, вазн йўқотиш, полидипсия, энцефалопатия, кўриш қобилиятининг бузилиши, полифагия, гипертония, тахикардия ва айирув жараёнларнинг издан чиқиши кузатилади [57, 59]. Унинг таъсирида ичакнинг ҳаракати, секрецияси, сўрилиш жараѐнларининг сусайиши билан қорин бўшлиғининг оғриши, шишиши ва диарея каби жиддий оқибатлар кузатилади [38].
Диабет билан оғриган беморларда кўпинча меъда-ичак трактида турли яраларни пайдо бўлиши жиддий муаммолардан ҳисобланади. Одатда ўн икки бармоқ ичак ва меъдасида яралар бўлганда диабетикларнинг хазм қилиш трактида H. Piloriёки Candida замбуруғларининг миқдори кўпайиб кетиши кузатилади [63, 65].
Маълумки, диабетда гипергликемияга ёрдам берадиган омиллардан бири бу глюкозанинг асосий ташувчилари SGLT₁ ва GLUT₂ нинг энтероцитлардаги экспрессиясининг ошиши туфайли ингичка ичакда глюкоза миқдори ҳам ортади. 2-тип диабет касаллиги билан касалланган каламушларда ингичка ичакда глюкоза миқдорини бундай ортиши ундаги шиллиқ қаватнинг массасини кўпайиши туфайли юзага келиши мумкин [9]. Гликемик диабетнинг ривожланиши ва унинг турли асоратларини камайтириш жуда мухимдир. Натрий-глюкоза котранспортёри SGLT₂ глюкоза гомеостазида асосий ўринни тутиб, SGLT₁ эса қўшимча рол ўйнайди. Унинг ингибит қилиниши глюкозурияни келтириб чиқаради [67].
Диабет касаллигида ингичка ичак ферментларининг фаоллигини бузилиши туфайли юзага келадиган ўзгаришларни махалий ўсимликлардан олинадиган препаратлар билан даволашни йўлга қўйиш амалий ва назарий аҳамиятга эгадир [67].
Метаболик синдром (МС) ҳали ҳам энг юқори даражалардан биридир шунга ўхшаш бузилишлар туфайли дунёдаги патологияларни ўрганган метаболизм бундай кенг тарқалган касалликларда кузатилади. Ҳозирда кўплаб одамлар атеросклероз, артериал гипертензия, қандли диабетнинг иккинчи тури семиришдан азият чекмоқда. Шуни таъкидлаш керакки, МС билан вақт ўтиши билан қон томирлари, юрак хуружлари ва 2-тоифа диабетга олиб келиши мумкин [6].
Метаболик синдромни алоҳида нозологик ажратиш шакли катта клиник аҳамиятга эга, чунки ушбу синдром вақтлар келиб тикланиши мумкин, яъни тегишли даволанишлар қўлланилиши ва турмуш тарзидаги ўзгаришлар натижасида камайиши эхтимоли бор. МС ҳозирда мавжуд бўлган касалликларнинг бошланишидан олдин аҳоли ўртасида ўлимнинг кўпайишига асосий сабаблардан бири сифатида кўрсатилади (шу жумладан қандли диабетнинг иккинчи тури). Муаммони ҳал қилиш учун МС диагностикасида зарур бўлган омиллардан беморларни бошқариш тактикаси ҳисобланади, чунки МС касаллиги бўлган одамлар орасида юрак томирлари ёки қон томирлари касалликлари уч баравар кўпайиши ўлим кўрсаткичини сезиларли даражада оширади [6, 26].
2-тип қандли диабетда ингибиторлардан дипептидилпептидаза-4 (ДПП-4) ва агонист глюкагон пептиди (ГПП-1) билан коррекцияланганда ижобий натижага эришилмаган [26].
Диабет белгилар пайдо бўлиши билан зудлик билан шифокор назоратидан ўтиш талаб қилинади ва индивидуал ёндашув асосида, углеводлар алмашинувига асосланган ҳолда инсулин препаратлари танланади. Агарда касаллик белгилари сезилса ёки глюкоза миқдори сезиларли даражада ошса замонавий Левемир ва Новорапид инсулинлари клиник амалиётга тадбиқ етиш шунингдек инсулин юборишнинг янги воситалари ва усулларини қўллаш мумкин [19, 26].
Ҳайвонларда экспериментал диабет касаллигининг ривожланиши қариш жараёнларининг фаоллашиши ҳамда ўрганилаётган биополимэрларнинг синтези билан бирга кечади. Каламуш жигарида умумий коллаген ва гликозаминогликанларнинг тўпланиши қайд этилади, эҳтимол бу ўрганилаётган органдаги фибротик ўзгаришларнинг сабаби бўлиши мумкин [20, 26].
Ташқи таъсирларга нисбатан реактивликнинг ўзгарувчанлиги филогенез жараёнида ҳосил бўлган организмлар хусусиятларининг кенг тарқалишининг намоён бўлишига ёрдам қилади ва ҳар қандай популяциянинг гетэрогенлигини сақлаб туришнинг биологик мақсадга мувофиқлигини, унинг ўзгаришига мослашиш имкониятини кўрсатади [34]. Маълумки, чизиқли экспериментал ҳайвонларда ҳам биокимёвий ва физиологик индивидуаллик туфайли реактивликнинг сезиларли даражада тарқалиши кузатилади ва наслсиз популяцияларда ҳар хил биологик хусусиятларнинг ўзгарувчанлиги ниҳоятда кенг чегараларга этади. Турлараро реактивликнинг ушбу кенг тарқалиши намоён бўлишининг ўзига хос мисоли организмларнинг кислород етишмаслигига турлича қаршилик кўрсатишидир [23]. Гипоксияга юқори ва паст даражада қаршилик кўрсатадиган ҳайвонларда гормонал регулятсия параметрларининг фарқлари аниқланган [23]. Бу стресс реакцсиясини тартибга солиш ва энергия манбаларини қайта тақсимлаш билан боғлиқ гормонларга таъллуқли бўлиб булар глюкокортикоидлар ва инсулин ҳисобланади. Илгари аллоксан киритилишига жавобан экспериментал ҳайвонларнинг (вистар каламушлари) ушбу бирикманинг диабетоген таъсирига нисбатан индивидуал қаршилигида фарқлар пайдо бўлиши кўрсатилган [20, 21]. Шунингдек, аллоксан диабетга чалинган ҳайвонларда адренокортикал тизим (АКТ) фаоллиги ошиб, буйрак усти безлари ва қон таркибидаги кортикостэрон миқдори кўпайиши исботланган [22].
Вистар каламушларига диабетик аллоксан дозаси (тана вазнига 170 мг / кг) юборилгандан сўнг, дастлабки 5 кун ичида ҳайвонларнинг 31 % ида диабетик-уремик синдром аниқланди. Ҳайвонларнинг 45% ида аллоксаннинг диабетоген таъсирига нисбатан юқори ва 34% ида эса паст сезувчанлиги кузатилган. Сичқонларга диабетик дозада стрептозотоцин дозаси (тана вазнига 50 мг / кг) киритилгандан сўнг, уларда ўлим ҳолати кузатилмаган. Ҳайвонларнинг 55% юқори ва 45% и препаратнинг диабетоген таъсирига нисбатан паст сезгирлигини кўрсатди [28, 29]. Каламушларни ошқозон ости бези қандай механизмлар ёрдамида зарарланишидан қатий назар (яъни аллаксан ёки стрептозотоцин) 14-21 кун ўтгач гипоинсулинимия ва гипергликимияни даволаш мақсадида қўлланиладиган турли дори бирикмаларни ўрганиш ва улардан самарали фойдаланишни йўлга қўйиш зарур. Олинган натижаларга кўра аллоксан ёки стрептозотоцин таъсирига жуда сезгир бўлган каламушларда гипоинсулинимик ва гипергликимик деярли бир хил деган хулосага келишимизга имкон беради , бу эса ўз навбатида диабетнинг иккала моделидан хам фойдаланиш имконини беради. Аммо экспериментни тўғри шакллантириш учун диурез ва глюкозурия даражаси нуқтаи назаридан ишлатиладиган препаратнинг диабетоген таъсирига ҳайвонларнинг индивидуал сезгирлигини олдиндан интравитал баҳолаш зарур бўлади
[28, 29].
Касалликнинг ривожланиш динамикасида диурез ва глюкозурия аллоксанга сезгир каламушларда кўпаяди, аллоксанга чидамли каламушларда эса бу кўрсаткичларнинг ўсиши унчалик сезилмайди ва улар 8-кунга келиб пасайишни бошлайдилар. Аллоксанга сезгир каламушларда буйрак усти массаси индекси ошади ва тимус массаси индекси камаяди, қонда, буйрак усти безлари ва сийдикда кортикостерон консентрацияси ҳамда жигарда аланин ва аспартат аминотрансфэраза фаоллиги ошади. Аллоксанга чидамли каламушларда ушбу параметрларнинг қийматлари назорат гуруҳидаги кўрсаткичлардан фарқ қилмайди [27, 28, 29].
Соғлом ҳайвонларда "Биовестин-Лакто" пробиотикини узоқ вақт истеъмол қилиш қонда глюкоза миқдорининг ўртача ўсишига ва Лангерганс оролларининг гипертрофиясига сабаб бўлади. Аллоксан диабет касаллигида, ошқозон ости бези адацикларинин β-ҳужайраларининг нобуд бўлиши билан бирга, пробиётик қабул қилиш, унинг эндокрин қисмининг янгиланишига ижобий таъсир кўрсатади ва адациклари неогенезини рағбатлантиради [22].

4.