T arbi yad a pedagogik texnologiyalar

I-qism. Pedagogik texnologiya konsepsiyasining rivojlanish tarixi
1.1. 
Zam onaviy texnologiya ta ’lim ini m odernizatsiyalash
harakatlanuvchi kuch
0 ‘zb ek isto n n in g m ustaqil d avlat b o ‘lib tashkil topg an d an so ‘ng, 
ijtim oiy, iqtisodiy, m a ’naviy, m afk u rav iy so h alard a tub islohatlar 
am alg a oshirildi. T a ’lim -ta rb iy a so h a sin in g islo h qilinishi p ed ag o g ik a 
fanini riv o jlan tirish u chun qulay im k o n iy atlar yaratib berdi. E ndilikda 
k ish ilik jam iy a ti to m o n id a n uzoq y illar d av o m id a y aratilgan ta rb iy a 
tajrib ala rin i o ‘rg an ish va ta d q iq qilish ishlari k en g y o ‘lga q o ‘yildi.
S h o ‘ro lar tu zu m i d av rid a b arch a ijtim oiy fan lar kabi ped ag o g ik a 
ham k o m m u n istik m afk u ra q o b ig ‘i bilan o ‘ralgan, uning riv o jlan ish
m e ’yori cheklangan, ilg ‘o r ch et m am lak at g ‘oyalari esa b u rju a 
g ‘oyalari, deb tan q id q ilin ar va rad etilar edi. H olbuki, h ar qanday 
g ‘o y a ham o ‘zid a m a ’lum ijobiy jih a tla rn i m ujassam lashtirishi 
m um kin, ularni a m a liy o tg a jo riy etish fo y d ad an xoli em as edi. 
Ju m lad an , p ed ag o g ik tex n o lo g iy a (P T ) ham b u rju a d id ak tik asig a 
teg ish li y o ‘n alish sifatid a qarab k elindi va bu m uam m oni tad q iq o t 
o b ’yek tig a ay lan tirish n in g iloji y o ‘q edi.
B u g u n m am lak atim izd a istiqlol sharofati tufayli b arch a fan 
so h alarin i riv o jlan g an d av latlard a to ‘p lan g an ta jrib alar aso sid a tahlil 
q ilish va 
yanada
tak o m illash tirish
imkoniyatlari
m avjud. U m um inso- 
niy qad riy atlarn i ijodiy o ‘rg an ish va h a y o tim iz g a tatbiq etish davri 
keldi. K adrlar tay y o rlash m illiy d a stu rid a t a ’kidlanganidek, yaqin 
k e lajak d a “K ad rlar tay y o rlash sohasidagi h am k o rlik n in g xalqaro 
hu q u q iy yuzasi y aratilad i, xalq aro h am k o rlik n in g u stu v o r y o ‘nalishlari 
r o ‘yo b g a ch iq arilad i, x alq aro t a ’lim tizim lari riv o jlan tirilad i” .
P ed ag o g ik te x n o lo g iy a n azariy asin in g v u judga kelishi 
va 
riv o jlan ish i 3 0 -y illard a “p ed ag o g ik te x n ik a ” tu sh u n ch asi m axsus 
ad ab iy o tlard a paydo b o ‘ldi va u o ‘quv m a s h g ‘ulotlarini aniq va 
sam arali tashkil etish g a y o ‘n altirilg an usul va vo sitalar y ig ‘indisi 
sifatid a qaraldi. Shuningdek, bu d av rd a P T d eb o ‘quv va lab o rato riy a 
jih o z la ri b ila n m u o m a la q ilishni udd alash , k o ‘rg azm ali q u ro llard an
fo y d alan ish tushunildi.
4 0 -5 0 -y illard a o ‘quv ja ra y o n ig a o ‘q itish n in g tex n ik v o sitalarin i 
jo riy etish davri bo sh lan d i. A yniqsa, kino, radio, n azo rat vositalari, 
u la rd an fo y d ala n ish uslubi P T g a ten g lash tirild i.
6 0 -y illarn in g o ‘rta la rid a b u tu sh u n c h a n in g m azm uni ch et el 
p e d a g o g ik n a sh rla rid a k eng m u h o k a m ag a to rtild i. 1961 -yildan bosh-
5

---

lab A Q S h d a “ P e d ag o g ik te x n o lo g iy a ” , 1964-yildan A n g liy ad a “P e d a ­
g ogik tex n o lo g iy a v a dasturli t a ’lim ”, Y ap o n iy ad a esa 1965-yildan 
“P e d ag o g ik te x n o lo g iy a” ju rn a lla ri chop etila boshlandi. 1971-yilda 
x uddi s h u n o m li ju rn a l Italiy ad a c h iq arila boshlandi.
P T m u am m o sin in g o ‘ta d o lzarb lig i h iso b g a olinib, u n ing ilm iy 
asoslarini tadqiq q ilish m a q sa d id a m axsus k o rx o n alar tuzildi. 
M asalan , 
1967-yilda 
A n g liy ad a 
p e d ag o g ik te x n o lo g iy a 
M illiy
K engashi 
tashkil 
etildi 
va 
1970-yildan 
b oshlab 
“P e d ag o g ik
tex n o lo g iy a ju rn a li” c h o p etila bo sh lan d i. A Q S h n in g q ato r u n iv ersitet- 
lari v a ilm iy m a rk a z la rid a h am PT m u a m m o larig a jid d iy e ’tib o r 
berildi. 1971-yilda m ax su s K o m m u n ik atsiy a va tex n o lo g iy a A sso t- 
siatsiy asi fao liy at k o ‘rsata b o sh la d i. H o zirg i k u n d a b u tash k ilo tn in g
b archa sh tatlard a v a K an ad ad a 50 d an ziy o d filiallari ishlab turibdi.
Y ap o n iy ad a P T m u am m o lari 
bilan t o ‘rtta ilm iy ja m iy a t 
sh u g ‘ullan m o q d a, fao l harak atd ag i p e d ag o g ik te x n o lo g iy a M a rk aziy
K en g ash in in g 22 ta d av la t u n iv ersitetlarid a m ark azlari m avjud. H ar 
u ch o yda y apon tilid a chop etilad ig an “P ed ag o g ik te x n o lo g iy a 
sohasidagi ta d q iq o tla r” ju rn a lla rid a y irik o lim larn in g ilm iy ishlari o ‘z 
o ‘rnini to p m o q d a. Y a q in d a U m um y ap o n pedag o g ik te x n o lo g iy a
M ark aziy K engashi tuzilib, bu so h ad a x alq aro alo q alar o ‘rnatish 
ishlari b ilan m ash h u r.
D id ak tik an in g b u y o ‘n alish ig a e ’tib o r n ih o y atd a o shib borishini 
7 0 -y illa rd a o ‘tk azilg an q a to r xalq aro k o n fe re n siy alar tasdiqlaydi. 
S h unday x alq aro k o n feren siy alar 1966-yildan b oshlab, h a r yili b a h o r 
m a v su m id a A n g liy ad a o ‘tk azilib kelinadi va anjum an m ateriallari 
“ P ed ag o g ik tex n o lo g iy a jih a tla ri” n o m id a n a sh r qilinadi.
Y u q o rid a g ilarn in g
o ‘ziy o q
P T
p e d ag o g ik a 
nazariyasi 
va 
am aliyoti 
so h asid ag i 
alo h id a ho d isa sifatid a d iq q at m ark azd a 
tu rg an lig in i 6 0 -y illard an b o sh lab chet ellard a yangi y o ‘nalish sifatid a 
sh ak llan g a n lig in i t a ’kidlab turibdi. T a h lillarn in g k o ‘rsatish ich a, b u
d a v rd a P T ikki y o ‘na lish d a m u h o k am a qilindi va riv o jlan tirild i: 
b irin ch isi - o ‘quv ja ra y o n ig a te x n ik v o sitalarin i qoMlash b ilan b o g ‘liq 
b o ‘lsa (sh u ju m la d a n , dasturli t a ’lim n in g te x n ik a v ositalari), ik kinchisi
- o ‘q itish tex n o lo g iy asi m asalalarini, y a ’ni o ‘q u v m ateriallarni tahlil 
q ilish d a n tortib, t a ’lim jara y o n in i tu rli n a sh r v a tex n ik v o sitalard an
u m u m iy fo y d alan g an h o ld a tizim li tashkil e tish g a q ad ar b o ‘lgan k eng 
d o irad ag i m uam m olarni qam rab oladi.
Shu 
o ‘rin d a b irinchi 
k o n feren siy a 
m ateriallari 
(19 6 6 -y il) 
to ‘p lam in in g k irish q ism id a yozilg an ju d a m u h im dalilni k eltirish
o ‘rinlidir: “ ikki tu sh u n c h a - “p e d ag o g ik a” v a “te x n o lo g iy a”larni
6

---

q o ‘shish m antiqi to rtish u v la rg a sabab b o ‘ladi. C hunki “te x n o lo g iy a” 
s o ‘zi s in f x o n a sig a te x n ik an i k iritish v a “d eg u m an izatsiy a” (insonpar- 
varlik d an v o z k ec h ish ) g ‘oyasi bilan tav siflan ish i pedagogik kasb 
vakillarini c h o ‘chitishi m u m k in ” . A lbatta, bu fikr m a ’lum d arajad a 
t o ‘g ‘ri boMishi m um kin. B iro q tex n o k ratik fikrlash (tex n ik an in g inson 
va u n in g q ad riy atlari u stid an u stunligi) fa n d a qoralanadi yoki inson 
hech qachon “tem ir m a sh in a ” g a to b e b o ‘lm aydi, balki uni o ‘z aql- 
zakovati bilan yaratadi v a bosh q arad i. B u m u am m o n in g p six o lo g ik
jih a tla ri kam o ‘rg an ilg a n so h a 7 0 -y illarn in g b o sh ig a kelib, o ‘quv 
jih o z la rin in g turli xili va o ‘q itish n in g predm etli vositalarini loyihalash 
v a ish lab ch iq arish n i y o ‘lg a q o ‘y ish zaru riy sh artlard an biriga aylandi, 
u la rsiz ilg ‘o r u slub va o ‘q itish sh&kllari sam arasiz b o ‘lishi, t a ’lim 
sifa tig a erish ib b o ‘lm asligi anglab yetildi. Shu b o isd an so tsialistik
lagerdagi d av latlard a ham bu so h ad a m a ’lum hajm dagi ishlar am alga 
o sh irild i. Jum ladan, 1965-yilda sobiq ittifoq P ed ag o g ik a Fanlari A ka- 
d em iy asid a “0 ‘quv jih o z la ri v a o ‘q itish n in g te x n ik v o sitala ri” ilm iy 
tek sh irish instituti tashkil etildi va h o z ir ham R ossiya t a ’lim akadem i- 
yasi instituti sifatid a fao liy at k o ‘rsatadi. 1973-yilda V en g riy ad a 
“0 ‘q ish
tex n o lo g iy asi 
D avlat 
M ark azi” 
b ev o sita 
Y uN E S K O
tash ab b u si va dasturi aso sid a tashkil etildi va u n ing asosiy vazifasi 
o ‘qitish te x n o lo g iy asin in g yangi qirralarini k a s h f etib, m u tax assislar 
ta y y o rla sh tizim in i tak o m illash tirish b o ‘y ich a ilm iy tad q iq o tlarn i 
riv o jlan tirish kabi m asalalard an iborat b o ‘ldi.
Y uN E S K O in so n p arv ar va ta ra q q iy p a rv ar tash k ilo t sifatida 
x alq aro
m u am m o lam i 
o ‘rganish 
bilan 
m untazam
s h u g ‘ullanib 
kelm oqda. 1971-yilda Y u N E S K O sobiq bo sh direktori R ene M ais 
F ra n siy a B o sh vaziri (ayni v aq td a T a ’lim v aziri) E d g aro F oraga 
m u ro jaat qilib, m ax su s g u ru h g a rah b arlik q ilishni, te z k o r o ‘zg arish lar 
r o ‘y b eray o tg an b ir sh aro itd a ja h o n ta ’lim i o ld ig a q o ‘y ilgan m aqsadni 
va uni am alg a o sh irish u ch u n aq liy va m o d d iy v o sitalar m iqdorini 
belg ilab berishni iltim os qildi.
S h unday qilib, 1972-yilning k ech k u z id a B uyuk B rita n iy a va 
Fran siy a k ito b d o ‘k o n larid a “ Y ash ash u ch u n o ‘qish. D unyo tarb iy asi 
bu g u n v a erta g a ” nom li kitobi paydo b o ‘ldi. B u v o q eag a ro p p a-ro sa 
30 yil vaqt o ‘tgan b o ‘lsada, m a ’ru zan in g aso siy g ‘oyalarini eslash 
fo y d a d an xoli boM maydi. B o z u stiga, b u kitob bosh q alari kabi 
m am lak atim iz k eng au d ito riy a sig a k irib kelm adi, k u tu b x o n alarim iz 
b o y lig ig a aylanm adi.
K o m is s iy a to m o n id a n ja h o n t a ’lim in in g jo riy h o la ti ta h lil q ili- 
n ib , a so siy y o 'n a lis h la r i b e lg ila n d i. K o m is s iy a m illiy K o n se p siy a
7

---

sh u n in g d e k , m a o r if v a ta rb iy a n i r iv o jla n tiris h stra te g iy a s in i ish lab
c h iq is h u ch u n o ‘z ta v s iy a la rin i ifo d a etd i. B u k o n s e p s iy a n in g b o sh
g ‘o y a si: in so n b u tu n h a y o ti d a v o m id a tik la n is h h o la tid a b o ‘ladi, 
d e m a k u o ‘z p o te n s ia lin i fa q a t u z lu k s iz t a ’lim ja ra y o n id a g in a
a m a lg a o sh ira d i - d o im o y a n g ilik la rn i b ilis h g a va m a v ju d ta jrib a la - 
rin i fa o lla s h tiris h g a in tila d i. S hu b o isd a n , m a ’lu m o tlilik n i fa q a t 
m a ’lu m h a jm d a g i b ilim la rn i u z a tish b ila n b o g ‘liq h o ld a e m a s, b a lk i 
in so n o ‘z h a y o ti d a v o m id a tik la n is h ja ra y o n in in g m a n tiq in i 
a n iq la y d ig a n om il s ifa tid a tu sh u n is h k e ra k . E n g a so siy si, E d g a ro
F o ra
to m o n id a n
“ z a m o n a v iy
te x n o lo g iy a
t a ’lim ni 
m o d e rn i- 
z a ts iy a la s h d a h a ra k a tla n u v c h i k u c h ” e k a n lig i q a y d e tild i.
B u d a v rd a t a ’lim tizim id ag i o ‘zg arish la r turli m am lak atlard a 
tu rlich a kechdi: b a ’zi b irlar am aliyotdagi m avjud ta ’lim ni tak o m illash - 
tirishni afzal k o ‘rsa, b o sh q a la r o ‘z o ld ilarig a hozirgi t a ’lim tizim in i 
y a n g isig a alm ash tirish n i m aq sad qilib q o ‘ydi. N ih o y a t u ch in c h ilar esa, 
ja m iy a tn i o ‘zg artirm asd an tu rib t a ’lim tizim ini isloh q ilish m um k in
em aslig in i, vaqtni b o y b erm a sd a n y o sh lar bilan olib b oriladigan 
t a ’lim -tarb iy a 
ish larin in g
yangi 
tizim ini 
y aratish g a 
k irish ish
kerakligini e ’tir o f etadi.
B ugun 0 ‘z b ek isto n d em o k ratik h u q u q iy d avlat v a adolatli 
fu q aro lik ja m iy a ti q u rish yoMidan izchil boray o tg an lig i u ch u n k ad rlar 
tay y o rlash tizim i tu b d an isloh qilindi, d av lat ijtim oiy siy o satid a shaxs 
m an faati va t a ’lim u stu v o rlig i q aro r topdi. 0 ‘q u v -tarb iy av iy ja ra y o n n i 
ilg ‘o r p ed ag o g ik tex n o lo g iy alar bilan t a ’m in lash zaruriyati ham
K a d rlar tay y o rlash m illiy d asturini ro ‘y o b g a ch iq arish sh artlarid an
biridir. Shu sabab b iz bu p ed ag o g ik fen o m en n in g p ay d o b o ‘lishi va 
riv o jlan ish ja ra y o n in i o ‘rg an ish g a tarix iy yon d ash m o q d am iz.
1977-yilda B u d a p e sh td a o ‘tk az ilg a n o ‘qitish tex n o lo g iy asi 
b o ‘y ic h a X alq aro sem in ard a t a ’lim ni tex n o lo g iy alash tirish ja ra y o n i 
b ilan b o g T iq
o m illar rus olim i 
S .G .S hapovalenko to m o n id an
q u y id a g ich a belgilandi:
- T exnikani b ilish va m ukam m al egallash;
- A udiovizual fo n d i bilan tan ish b o ‘lish;
- T ex n ik v o sitalard a n foyd alan ish uslubini egallash.
B iro q bu fik rn in g b ir yoqlam aligi yaq q o l k o ‘zg a tashlanadi. 
U n d a n farqli o T aro q g ‘o y alar sh u sem in ar ish tiro k lari to m o n id an
aytildi. M asalan, V en g e r olim i L .S alai o ‘q itish texnologiyasi d oirasini 
b ir m u n c h a k e n g a y tirish g a urinadi: rejalash tirish , m aq sad tahlili, 
o ‘q u v -tarb iy av iy ja ra y o n n i ilm iy aso sd a tashkil etish, m aq sad va 
m a zm u n g a m os k elad ig an uslublar, v o sitalar va m ateriallam i tan lash

---

b ev o sita PT ni lo y ih alash d ag i o ‘qituvchi fao liy atig a xosligini t a ’kid- 
laydi. S hu n g a y aq in fikrlar, y a ’ni o ‘qitish texnologiyasi o ‘zida 
y o rd am ch i vo sita v a yangi tizim n i qam rab olgan h o ld a o 'q u v
ja ra y o n in i riv o jlan tirish g a, u n in g tash k iliy shakllarini, uslublarini, 
m azm unini o ‘zg artirg an h o ld a o ‘qituvchi v a talab alarn in g pedag o g ik
ta fa k k u rlash ig a ta ’sir k o ‘rsatishi J.T seller tom onidan t a ’kidlandi. B u 
m a ’lu m o tlar shundan d alo lat beradiki, 70 -y illar o x irig a kelib chet 
e llard a tex n ik a rivoji va t a ’lim ni k o m p y u terlash darajasig a b o g ‘liq 
h o ld a P T n in g ik k ita jih a tla ri a lo h id a ajratilib k o ‘rsatilgan va tadqiq 
qilingan: 1. 0 ‘quv ja ra y o n ig a te x n ik v o sitalarn i jo riy etish; 2. A m aliy 
m asalalar y echim ini to p ish d a b ilim la r tizim id an foydalanish. M asalan, 
Y ap o n iy ad a b u d av rd a o lib borilg an ta d q iq o tla r o ‘quv jaray o n in i 
te x n o lo g iy alash tirish n in g birinchi y o ‘nalishi, y a ’ni ta ’lim ning yangi 
te x n ik v o sitalarin i y a ratish va o ‘quv ja ra y o n ig a q o ‘llash bilan bev o sita 
bogMiq b o ‘lgan.
B u n d ay h o lat b o sh q a q ato r d av latlar u ch u n ham xarakterli b o ‘lib, 
P T n in g ikkinchi y o ‘nalishi - n azariy -d id ak tik jih a tla ri 80 -y illarn in g
b o sh id a A Q S h v a A n g liy ad a tad q iq o t o b ’y ek tig a aylandi. C hunki 
“te x n o lo g iy a ” s o ‘zi keng m a ’no d a n azariy b ilim larni am aliyot 
m a q sa d ig a k o ‘chirish, bu k o ‘chirishjiing aniq y o ‘llarini ishlab chiqish 
zaruriyati e ’tir o f etildi.
Shunday qilib, 80 -y illard a P T n in g m ohiyatini o y d in lash tirish g a 
b o T g an u rin ish lar y a n a d a dav o m ettirildi. B u so h a ro ssiy alik p ed ag o g
o lim larn in g h am d iq q atin i ja lb eta b o sh lad i. P T ning rivojlanish tarixi 
T .A .Ilin an in g ilm iy m aq o lalarid a b u rju a d id ak tik asin in g y o ‘nalishi 
sifatid a ta lq in etilsada, u birin ch ilar q a to rid a o ‘z ham kasblarini bu 
m u a m m o bilan sh u g ‘u lla n ish g a d a ’vat etadi va chet el m ak tab lari va 
p e d a g o g ik asid a bu sohadagi yangi va qiziq arli n ash rlarn in g barchasini 
k u za tish foydali ek anligini alo h id a t a ’kidlaydi. Shu boisdan 80- 
y illarn in g oxiri 9 0 -y illard a P T ning n aza riy va am aliy jih atlarin i tad q iq
q ilish R o ssiy ad a k eng y o ‘lga q o ‘yildi. A k ad e m ik V .P .B esp alk o n in g
1989-yilda n a sh r etilgan “ S la g aem o ‘e p e d ag o g ich esk o y te x n o lo g ii” 
kitobi bu sohadagi y irik ta d q iq o tlarn in g natijasi hiso b lan ad i. 0 ‘rni 
k e lg an d a t a ’k id lash jo iz k i, 
8 0 -y illard ay o q
V lad im ir 
Pavlovich 
to m o n id a n P T n in g ilm iy m aktabi y aratilg an edi va kitob m uallifi ham
shu d arg o h d a tahsil olganligini alo h id a fax r b ilan tilg a oladi: U stoz 
g ‘o yasi: “P T -am a liy o tg a jo riy e tilad ig a n m a ’lum p e d ag o g ik tizim
lo y ih asid ir” . 
B ugungi 
k u n d a 
an a
sh u
k o n sep siy a 
p ed ag o g ik
h a m ja m iy a t to m o n id an tan olindi va o lim la r to m o n id an t a ’lim iy 
tex n o lo g iy a larn i lo y ih alash va riv o jla n tirish d a foy d alan ib k elinm oqda.
9

---

F ik rim iz n in g dalili sifa tid a “P e d a g o g ik ” ju rn a lid a chop etila y o tg an
q ato r m aqolalarni k eltirish m um kin.
X o ‘sh, p ed ag o g ik te x n o lo g iy a m a m la k a tim iz t a ’lim tizim ida, 
qolaversa, p ed ag o g ik n ash rla rd a ilm iy tu sh u n c h a tarzd a q achon p aydo 
b o ‘ldi? S hubhasiz, yangi so h a 1997-yilda K a d rla r tay y o rlash m illiy 
d astu rid a dolzarb ta d q iq o t o b ’yekti d a rajasig a k o ‘tarildi va ijtim o iy
b u y u rtm a sifatid a y u z a g a q alq ib ch iq d i. S hu b ilan b irg alik d a 
m u staq illik n in g dastlabki y illa rid ay o q bu m u am m o g a q o ‘l urildi, 
a n iq ro g ‘i 1993-ilda “X alq t a ’lim i” ju rn a lid a chop etilgan m aq o lad a 
birin ch i m arta P T tu sh u n c h a sin in g m ohiyati, u n ing ta ’rifi va m a ’lum
p ed ag o g ik tizim d o irasid ag i talq in i yoritildi.
B ugun esa P T m av zu si b o ‘y ich a m am lak atim izd a n azariy va 
am aliy 
k o n feren siy alarn i 
u y u sh tirish , 
vaqtli 
m atb u o tlard a 
m aq o lalarn in g tez -te z k o ‘zg a tash lan ib turishi ijtim oiy v o q elik k a 
aylanib boray o tg an lig i q u v o n ch lid ir. 1997-yil m ay o y id a S am arqand 
D av lat 
u n iv ersitetid a 
o ‘tk azilg an
“O liy
t a ’lim n in g
hozirgi 
m u a m m o lari” O liy o ‘q u v y u rtlariaro ilm iy -u slu b iy k o n feren siy an in g
yalpi 
y ig ‘ilish id a 
“P ed ag o g ik
te x n o lo g iy a: 
k o n sep tu al 
ta h lil” 
m av zu sid a m a ’ru za qilindi. M a ’ru z a d a t a ’lim ni tex n o lo g iy alash tirish
ja ra y o n i ijtim o iy b u y u rtm a sifatid a m avjudligi e ’tir o f etildi, P T t a ’rifi, 
m ohiyati va tarixi h a m d a zam o n av iy loyihasi uslubiy y o n d ash u v lar 
aso sid a tahlil qilindi.
X X I asrg a q adam q o ‘yish arafasid a G .K .S elev k o to m o n id an P T
ga o id y irik uslubiy a sa r - o ‘qu v q o 'lla n m a yaratildi va u nda 
ped ag o g ik tex n o lo g iy alar tasn ifi keltirildi. O lim P T larni o ‘n ikki tu rg a 
ajratadi:
Q o ‘llan ish
darajasi 
b o ‘y ich a 
(u m u m p ed ag o g ik ; 
x ususiy 
p red m etli; lokalli, m odulli, to r pedagogik).
F alsafiy
aso s 
b o ‘y ich a (m aterializm , 
idealizm , 
dialektik, 
m etafizik , 
insonparvar, 
n o in so n p arv ar, 
an tro p o so fiy a, 
teosofiya, 
p rag m atizm , ek zisten tsializm , stsionizm ).
R u h iy riv o jla n tirish n in g yetakchi om illari b o ‘y icha (biogenli, 
so tsio g en li, p six o g en li, idealistik).
0 ‘zlash tirish k o n sep siy asi b o ‘yicha (asso tsiativ -reflek to rli, rivoj- 
lan tiru v ch i, 
b ix ev io ristik , 
g esh talt 
tex n o lo g iy a, 
suggestivs, 
n ey tro lin g v istik ).
S haxs tu z ilm a sig a y o ‘naltirilg an lik b o ‘y ich a (in fo rm atsio n , 
o p eratsio n , h ay ajo n li-b a d iiy , hay ajo n li-ah lo q iy , o ‘z -o ‘zini riv o jlan - 
tiru v ch i, ev ristik v a am aliy).
M azm u n i v a tu z ilish x arak teri b o ‘y ich a ( ta ’lim iy v a tarbiyaviy, 
d u n y o v iy v a diniy, u m u m ta ’lim v a k asb g a y o ‘n altirilg an , g u m an itar
10

---

v a tex n o k ratik , tu rlic h a sohaviy tex n o lo g iy alar, xususiy predm etli 
h am d a m o n o tex n o lo g iy alar, p o litexnologiyalar).
T ashkiliy shakllar b o ‘yicha (sinf-dars, m uqobilli, akadem ik, yakka 
tartibli, guruhli, ja m o a b o ‘lib o ‘qish usullari, tabaqalashtirilgan ta ’lim).
B ilish faofiyatini tashkil etish va b o sh q arish turi b o ‘y icha 
(m a ’ruzali k lassik o ‘qitish; a u d io v izu alli te x n ik v o sitalar y o rd am id a 
o ‘qish; kitob y o rd am id a o ‘qitish; “kich ik g u ru h ” tizim i; kom pyuterli 
o ‘q itish; “rep etito r” tizim i; “ dastu rli t a ’lim ” - V .P .B espalko).
B o lag a y o n d ash ish b o ‘y ich a (avtoritar, didaktosentrik, shaxsga 
y o ‘n a lg a n tex n o lo g iy alar, h am k o rlik tex n o lo g iy asi, erkin tarb iy alash
tex n o lo g iy asi, ezo terik tex n o lo g iy alar).
U stuvor uslublar b o ‘yicha (reproduktiv, tushuntirish-ko‘rsatish, 
rivojlantiruvchi ta ’lim, m uam m oli ta ’lim, ijodiy, dasturli t a ’lim, dialogli, 
o ‘yinli ta ’lim, o ‘z-o ‘zini o ‘qitish ta ’limi, inform atsion ta ’lim).
M av ju d a n ’an av iy tizim larn i y angilash y o ‘nalishlari b o ‘y ich a 
(m u n o sab atlarn i in so n p arv arlash tirish v a d em o k ratlash tirish asosida; 
b o la la r faoliyatini fao llash tirish v a ja d a lla sh tirish asosida; tash k illash - 
tifish v a b o sh q arish sam aradofligi asosida; o ‘quv m ateriallarini 
u slu b iy v a d id ak tik rek o n stru k siy ala sh asosida; tab iatan m onandlik, 
m u q o b illik
tex n o lo g iy a lari; 
m u a lliflik
m ak tab in in g
y agona 
tex n o lo g iy asi).
T ah sil o lu v ch ilar toifasi b o ‘y ich a (o m m av iy tex n o lo g iy a, o lg ‘a 
ocfim lovchi t a ’lim , to ‘ldiruvchi; o ‘zla sh tiru v ch ilar bilan ishlash 
tex n o lo g iy alari, iq tid o rlilar bilan ishlash tex n o lo g iy alari).
Bu tasnifni k eltirish d an asosiy m aq sad p edagoglarni o ‘tm ish d a 
qoM lanilgan, hoz'frgi k u n d a jo riy etilay o tg an va k elajak fao liy atd a 
qoM lash m u m k in b o ‘lgan tex n o lo g iy ala r bilan to ‘liq tanishtirishdir. 
U larn in g
k o ‘pchiligi 
sizg a 
m utlaqo 
n o tan ish
ek an lig ig a ham
ishonam iz, b iro q b u n d an tash v ish g a tu sh ish g a h o ja t y o ‘q. B u haq d a 
G ;K .S elev k o n in g k ito b id an to ‘liq- m a ’lu m o tlarn i o lish in g iz m um kin. 
T asn ifd an k o ‘rin ib turibdiki, o lim n in g o ‘zi ham h a r doim ilm iy 
jih a td a n
aso slan g an
va 
hafltm aga 
h am
tu sh u n arli 
b o ‘lgan 
tex n o lo g iy a la m i k eltirish lozim ligi o ld id a h iso b b eraverm aydi.
S h unday qilib, PT k o n sep siy asin in g riv o jlan ish tarixini ku zatish
n atijalari 
aso sid a 
bu 
so h a d a 
serm ash a q q at 
izlanishlarni 
olib 
b o ra y o tg an tad q iq o tch ilarn i faoliyat d a rajala rig a b o g ‘liq shartli uch 
g u ru h g a a jratish ffiumkin:
B a ’zi “jo n k u y ar” olim lam ing PT ni pedagogikadagi zam onaviy 
y o ‘nalishi, deb aft’anaviy yondashishlari va o ‘z im koniyatlari doirasida 
m u am m o g a ilk b o r q o ‘l urishlari. U lar “tasodifiy” guruh vakillaridir.
11

---

T a ’Iim ning b ugungi a h v o lig a q a y g ‘u rad ig an lar va uni in q iro zd an
qutqaruvchi k u c h te x n o lo g iy a lash tirish , deb qaraydigan “ q ism an
ijo d k o r” guru h ig a m an su b tad q iq o tch ilar.
B u guruh a ’zolari texnologiyalashtirishni o b ’ektiv jaray o n , deb 
hisoblaydilar va yangi sifatli m uam m olam i yechish uchun t a ’lim ni 
evolyutsion jaray o n g a k o ‘tarish shartlaridan biri ekanligini e ’tiro f etgan 
holda ijod qilm oqdalar h am da ular “ilm iy” guruhni tashkil etadilar.