T arbi yad a pedagogik texnologiyalar

Shaxsga y o ‘naltirilgan ta ’lim texnologiyasi
Bu texnologiya­
ning mohiyatini chuqurroq anglash uchun akademik V.P.Bespalko 
tomonidan yaratilgan “didaktik jarayonni boshqarish tizimining 
rivojlanish spirali”ni tahlil qilish kerak bo‘ladi (2-chizma).
“Y o‘naltirilgan axborotli jarayon” (YAJ) koordinatasiga ta ’litnni 
tashkil etishning yakka tartibli shakli joylashtirildi. “Tarqoq axborotli 
jarayon” (TAJ) koordinatasiga esa - guruhli. Tabiiyki, m ashg‘ulotning 
guruh shakli yakka tartibdagi shaklidan iborat bo‘ladi, keyin-esa 
rivojlanishning birmuncha yuqori darajasida yakka tartibli shakliga 
yana qaytadi. Demak, “maslahatchi” tizim tabiiy holda “guruhli 
ta’linT’ga ko‘tariladi, uning sezilarli darajadagi kuchsizligi “repetitor” 
tizimini vujudga keltiradi.
Repetitorlik “kichik guruh” o ‘lchamigacha kengayish sabablarini 
tasavvur qilish qiyin emas.
XVI asrga kelib nashr ishlaridagi inqilobiy o ‘zgarishlar ta’lim 
tizimida “darsliklar”ni qo‘llash imkoniyatini tug‘dirdi. Kommunikat- 
siya sohasidagi texnikaviy taraqqiyot esa sinf va xonadonlami 
axborotli uzatish vositalari bilan jihozladi. Kompyuterlarning vujudga 
kelishi didaktik jarayonni yopiq boshqarish imkoniyatlarini tug‘dirsa- 
da, talabalarning individual qobiliyatlarini hisobga olmadi (dasturli 
ta’lim). Shaxsiy kompyuterlar texnikasining rivojlanishi psixologik- 
pedagogik ta’lim muammosini keltirib chiqarmoqda.
Tizimlar
2-chizma. Didaktik jarayon tizimlarining rivojlanish spirali

---

Akademik V.P.Bespalko tizimni 8 ta - yakka tartibli bilish 
faoliyatini dasturli boshqarishga alohida urg‘u berib, “xalq ta’limi 
tizimining barcha bo‘g ‘inlarida rivojlanishning yangi bosqichini 
ifodalaydi va talabalarning sog‘lig‘iga zarar yetkazmagan holda 
zaruriy musbat siljishlarga olib keladi”, deb ta’kidlaydi. 0 ‘zida aniq 
o‘rnatilgan 
didaktik 
masalalar 
va pedagogik texnologiyalami 
mujassamlashtirgan pedagogik tizim shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim, 
deb ta ’riflanadi. Bu tizimdagi didaktik masalalarga qisqacha izoh 
beriladi. Hozirda mavjud yakkalashgan pedagogik tizimlar -um um iy 
o'rta, o ‘rta maxsus, kasb-hunar, oliy ta ’lim - shaxsni tarbiyalash, 
ta’lim berish va takomillashtirishning yagona tizimiga aylanishi kerak. 
Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim barcha turdagi ta’limlarni yo‘nalishlar 
bo‘yicha 
integratsiyalashni 
taqozo 
etadi. 
Ta’limning 
birinchi 
besqichidayoq (maktabgacha ta’lim) bolaning ehtimolli shaxsiy 
yo‘nalishlari psixologik-pedagogik kuzatishlar yordamida aniqlanadi, 
m a’lum faoliyat turiga mos qobiiiyatlari, yangi iste’dod nishonalari 
belgilab olinadi. Bu tabaqalashtiriSh psixologik sohasi bo‘lib, afsuski, 
kam tadqiq qilingan va kam ishlangan. Shu bilan birgalikda hammaga 
yaxshi ma’lumki, shaxsning maxsus iste’dod nishonalarini erta 
aniqlash va uni muntazam rivojfentirib borish vaqti soati bilan o ‘z 
mevasini beradi - yangi g‘oya va faoliyat uslublarini haqiqiy 
yajatuvchisi tarbiyalanadi.
Shaxsning rivojlanish dasturi aslida har bir insonga tug‘ma holda 
beriladi, biroq uni amalga oshirish, afsuski, hozirgi ta’lim tizimida 
qaralmagan. Mana, nima uchun dunyoda qiynalganlar va jinoyatchilar 
mavjud. Shu boisdan bolaning shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim tizimiga 
kipishishi uni ixtfsosli kasbga tayyorlashning boshlanishi bo‘lishi 
kcyak va barcha o ‘quv dasturlari mazmuni m a’lum faoliyat turining 
ijodkorini tarbiyalash masalasiga bo‘ysunishi kerak.
Yuqorida ta’kidlanganlar eskirgan, biroq mustahkam marksistik 
tezis-texnik taraqqiyot davomida inson mehnatining o‘zgarib turishi, 
shu boisdan keng umumiy va polltexnik ta’limni bunday o ‘zgarishlar 
asosi sifatida joriy etish zaruriyatiga qarama-qarshidir. Bugun 
hayotning o ‘zi guvohlik berayapti: texnik taraqqiyot mumkin qadar 
yuqori kasbiy mafiorat darajasini taqozo etadi. Unga erishish uchun bir 
mehnat turi doirasida faoliyatni- maqsadli yo‘naltirish va chuqur 
mutaxassislashtirishni 
talab 
etayapti, 
aksincha, 
doimiy 
uni 
almashtirishni emas.
Tashhislanuvchan tarzda o ‘rnatilgan maqsadli pedagogik tizim 
ochiq bo‘lishi kerak, ya’ni o ‘rganishning har qanday bosqichida
31

---

o ‘quvchi undan chiqib ketishi yoki qayta kirib kelishi mumkin. Bu 
esa, aniqlangan maqsadga mos holda, ta’lim mazmunini ilmiy asosda 
saralashga imkon beradi. T a’lim mazmunini jamlashda talabalarni 
asossiz yuklab tashlash va o ‘qituvchi o ‘qitishda inqirozga xos 
hodisalarni yuzaga chiqaruvchi oldingi am orf va ixtiyoriylik uni aniq 
loyihalash, o ‘qish yillari bo‘yicha taqsimlash va dozalashga joy bo‘- 
shatib beradi. 0 ‘quv fanlari tizimi ortiqcha boMmasdan qat’iy uzviy- 
likka va belgilangan mahorat bosqichida o ‘zlashtirishga olib keladi.