Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

1 3 6 -  § .  P olim erlar  va  ularning  q o ‘Uanishi

Keyingi  vaqtlarda  insoniyatning  am aliy  faoliyatida polimerlar 

deb ataladigan organik am o rf m o ddalar keng ishlatilm oqda.

Polim erlar makromolekulalar deb  nom  olgan ju d a katta chiziqli 

va fazoviy tarm oqlangan  m olekulalardan tashkil  topgan.  Odatdagi 

q a ttiq   a m o r f   jis m la r d a n   fa rq li  o 'la r o q ,  q a ttiq   p o lim e r la r  

monomerlar  deb  ataladigan  suyuqlik  m olekulalarining  kimyoviy 

b o g 'lan ish i  natijasida  hosil  b o 'la d i.  M o lek u lalarn in g   bu nd ay  

bog'lanishlarini  quyidagicha  ta s a w u r  etish  m um kin.

399

---

Ba’zi organik  birikma molekulalarida uglerod atomlari kimyoviy 

q o ‘sh bog'lanishlar bilan o ‘zaro  bog'langan.  Bunday q o 'sh   bog'la- 

n ish la r  m a ’lum   sh a ro itla rd a   u zilish i  m u m k in   va  bu  uzilg an  

bog 'lanishlar  sababli  q o 'sh n i  m olekulalar  bir-biri  bilan  birikib, 

polim erning  m akrom olekulasini  hosil  qiladi.

D astlabki  m o lek u la-m o n o m er  m olekulalardan  m akrom ole- 

kulalarning  hosil  b o 'lish  jarayoni  polimerianish  deb  ataladi.  M ak- 

ro m o lek u lalar  tarkibiga  kiradigan  m o n o m er  m olek u lalar  soni 

polimerianish  darajasi  deb  ataladi.  M asalan,  polietilenning  poli- 

m erlanish  darajasi  5000  ga  teng.  P olietilenda  m o n o m er vazifasini 

etilen  bajaradi.  Etilen  rangsiz  gaz.  U ning  m olekulalari  maxsus 

sharoitda bir-biri bilan bog'lanib,  qattiq m odda —  polietilenni  hosil 

qiladi.

P o lim e rla r  ch iziq li  va  fazoviy  b o 'la d i.  C h iz iq li  p o lim e r 

m a k ro m o lek u lasid a  h a r  b ir  m o n o m e r  m o leku la  ikki  q o 's h n i 

m o n o m er  m olekula  bilan  birikkan  b o'lad i.  U ch  o'lchovli,  y a’ni 

fazoviy  p o lim er  m ak ro m o lek u lad a  m o n o m er  m olekulalar  uch 

o'lchovli  fazoviy panjara hosil  qiluvchi  m onom er m olekulalar bilan 

o'zaro bog'langan bo'ladi.  M olekulalar erkin  issiqlik harakati tufayli 

egrilashadi,  b u ra la d i,  q o 's h n i  va  uzoqdagi  m o lek u lalar  b ilan  

o 'ralash ib ,  sferik  shaklni  oladi.  S hunday  shakldagi  m akrom o- 

le k u la la r   g lo b u la la r   d eb   a ta la d i  va  p o lim e r n in g   d a s tla b k i 

strukturaviy  elem enti  hisoblanadi.

Polim erning boshqa oddiy struktura elem enti b o 'lib  pachkalar 

hisoblanadi.  H ar b ir pachkada o 'z   individualligini yo'qotgan o'nlab 

va  yuzlab  ayrim   m ak rom olekulalar  q ato r  zanjirlar  hosil  qiladi, 

z a n jird a   m a k ro m o le k u la la r  b ir - b ir ig a   n is b a ta n   k e tm a - k e t 

joylashadi,  am m o ularning oxirlari pachkaning turli yerida bo'ladi.

G lo bu lalar  va  pach k alarn ing  qo'sh ilish id an  polim erlarning 

yanada  m urakkabroq  strukturalari  hosil  bo 'lad i.  Polim erianish 

jarayoni  nisbatan  oson  boshqariladi,  bu  hoi  kim yogarlarga  turli- 

tu m an   xususiyatli  polim erlarni  yaratish  im konini  beradi.

Polimerlar ingichka tola va yupqa parda hosil qilish xususiyatiga, 

y a ’ni  yuqori  d arajali  an izo tro p iy a  xossalarini  nam oyish  etish 

xususiyatiga ega.  Polim erlarning m exanik xossalarida qattiq jism  va 

suyuqlik  xossalari  birlashib  ketgan.  U lar  m ustahkam   va  shu  bilan 

birga, yetarlicha elastik mexanik deformatsiyalanishga ega.  Polimerlarni 

ularning dastlabki uzunligidan 

6—10

 m arta katta uzunlikkacha elastik

---

cho'zish  m um kin.  Bunday deform atsiya yuqori elastik deformatsiya 

d e y ila d i.  Shu  b ila n   birg a  p o lim e rla rn in g   y u q o ri  elastik lig i 

tem p eraturan in g   b iro r  diapazonida  b o ‘ladi,  bu  diapazondan  past 

te m p e r a tu r a la r d a   p o lim e r   q a ttiq   va  m o ‘rt  b o ‘lib ,  y u q o ri 

tem peraturalarda plastik bo'lib  qoladi.  Yuqori  elastikligi  nam oyon 

bo 'ladigan  polim erlar  rezinalar  deb  ataladi.

P olim erlar  o ‘zlarining  fizik  va  kimyoviy  xususiyatlariga  ko‘ra 

odatdagi  m ateriallardan  ustun  turadi.  Shuning  uch u n   sanoatda, 

texnikada  ularning  q o ‘llanishi  borgan  sari  kengayib  borm oqda. 

U lard an   k o ‘p  qurilish  m ateriallari  o ‘rnida,  m ashinasozlikda, 

to ‘qimachilik sanoatida, avtomobilsozlik, elektrotexnikada va boshqa 

ko'pgina  sohalarda  foydalaniladi.  U lardan  kiyim,  poyabzal  ham da 

u y -ro ‘zg‘o r  buyum lari  tayyorlanadi.

Fizika va kim yo fanlari yordam ida polim erlarning tuzilishini va 

xossalarini  o ‘rganib,  o ldin d an   istalgan  xossalarga  ega  bo'lgan 

m ateriallarni  olish  m um kin.