1 3 5 - § . A m orf m etallar va a m o rf y arim o‘tkazgichIar
haqida tushuncha
A m orf m oddani suyuqlik (eritm a)ni sovitish yo'li bilan olinadi.
Agar eritma tez sovitilsa, suyuqlik kristallana boshlamasdanoq qotadi.
A tom lar panjaraga tartib bilan joylashishga ulgura olmaydi va suyuq
likka xos bo'lgan tartibsiz joylashishini saqlab qoladi. Biroq bu suyuq
m odd a b o 'lm a y , q attiq m o dd a b o 'la d i. U n in g yopishqoqligi
suyuqliknikidan ancha katta va kristallning yopishqoqligiga yaqin bo'ladi.
A m orf m o ddani hosil qilish u ch u n zarur b o 'lg an sovitish
tezligi m oddaning tabiatiga, asosan, uning yopishqoqligiga ju d a
kuchli bog'liq b o 'lad i: y op ishqoq eritm alar k o 'p in c h a shisha
ko 'rinishida qotadi. M asalan, eritm ani havoda sovitib, odatdagi
shishani hosil qilish m um kin. Sof m etallarni a m o rf holatda hosil
qilish am aliy jih atd an m um kin em as, lekin b a ’zi m etall qotish-
m alarni am o rf holda hosil qilish m um kin. Agar eritm aning tem p e
raturasini ju d a tez pasaytirilsa (sovitish tezligi sekundiga m illion
g ra d u s d a n o rtiq b o 'lg a n d a ) , m e ta ll s h is h a la r a m o r f m eta ll
qotishmalarni hosil qilishi m um kin ekan.
A m orf m etall qotishm alar yuqori m agnit xossalariga ega va
deyarli magnit xossalarini yo'qotishlariga ega emas. Shuning uchun
u la r tran sfo rm ato rlarn in g o 'z a k la rin i, ovoz va video yozuvlar
uch u n m agnit kallaklari kabilarni tayyorlash uchun zarur m aterial
hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda am o rf yarimo ‘tkazgichlarni olish va ishlatish
texnologiyasi yaxshi yo'lga qo'yilgan.
M a ’lum ki, so f y arim o 'tk azg ich lar kristall strukturaga ega.
Lekin yarim o'tkazgichni m a’lum texnologik sharoitda nokristall
jism (m asalan, shisha, zanglam aydigan po 'lat) d an yasalgan taglik
sirtida kerakli qalinlikda yupqa parda ko'rinishida yotqizilsa, pardaning
xossalari am o rf jism xossalari kabi bo'ladi: atom larning tartibli
joylashuvi b o'lm aydi. Bunday pardalar fizik xossalari va arzonligi
bilan aham iyatga ega. A m orf yarim o'tkazgich pardalar juda yuqori
fotoo'tkazuvchanlikka va yorug'likni kuchli yutish qobiliyatiga ega.
A m orf yarim o'tkazgich pardalarni olishda m aterial sifatida
tarkibiga turli elem entlarning, ju m lad an , vodorod, ftor atom lari
k iritilgan k re m n iy d an fo y d alan ilad i. A m o rf y a rim o 'tk a z g ic h
pardalarni purkash va changlatish usullari bilan olish m um kin.
398
Purkash usulida krem niy jud a yuqori tem peraturagacha qizdiriladi
va bug‘lantiriladi. Bug'lanuvchi sirt qarshisiga nokristall jism lardan
yasalgan taglik o ‘matiladi. Taglik sirtiga bug
1
fazasidan atom lar kelib
o 'tira d i va yupqa am o rf y arim o ‘tkazgich pardasi hosil bo'ladi.
C h a n g la tish u su lid a b iq sim a razry ad yoki io n n u rid a n
foydalaniladi. Buning uchun razryad kam erasida taglik qarshisida
olinadigan am o rf parda m ateriali (krem niy)ning m a ’lum m iqdori
joylashtiriladi va razryad boshlanadi. Razryad tarkibidagi ionlar
krem niyni changlatadi va uchib chiqq an atom lar taglikning sirtiga
o ‘tira boshlaydi. M a ’lum v aq td an so ‘ng taglik sirtid a yetarli
qalinlikdagi am o rf krem niy pardasi hosil b o 'ladi.
O lingan parda strukturasiz b o 'lg an i uch un ularni ju d a arzon
usullar yordamida katta sirtlarda hosil qilish m um kin. Buning ustiga
xom ashyo sifatida krem niyning m o n o k ristalin i olish da ajralib
chiqadigan chiqindilardan foydalanish m um kin.
A m o rf y a r im o 'tk a z g ic h la r e le k tro n ik a , o p to e le k tro n ik a
sohasida, shuningdek, geliotexnikada keng q o 'llaniladi.
Keyingi yillarda ju da ko‘p sohalarda qo'llash m um kin b o 'lgan
fotoelektrik asboblar ishlab chiqildi. E lektron asboblarda quyosh
elem entlari, ayniqsa, juda keng q o 'llan ila boshlandi. M asalan, qo'l
soatlari, ch o 'n ta k kalkulatorlari va boshqalarda quyosh elem entlari
tok manbayi sifatida xizm at qilm oqda. Quyosh energetikasida ham
am o rf yarim o'tkazgichlarning roli katta. Hozirgi vaqtda bunday
fotoelektrik tizim lardan kosm ik apparatlarn in g , uzoq va c h o 'l
zonalardagi elektr uskunalarining tok m anbayi sifatida foydala-
nilmoqda. Xulosa qilib aytganda, am o rf m oddalar asosida yaratilgan
asboblar insoniyat uchun xizm at qilm oqda.
Do'stlaringiz bilan baham: 
