Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

1 3 3 -  § .  Q attiq  jism iar.  K ristall  va  a m orf  jism lar

Qattiq jism lar  m a’lum   shaklga  va  hajm ga  ega  b o ‘lishlari  bilan 

xarakterlanadi.  Q attiq jism lar  b ir-b irid an   ichki  tuzilishi jih atidan  

b atam o m   farq  qiluvchi  kristall  va  a m o rf jism la r  k o ‘rinishida 

uchraydi.  Lekin hozirgi zam on fizikasida qattiq jism  deganda kristall 

jism lar  nazarda  tutiladi,  a m o rf jism lar  o ‘ta  qovushoq  suyuqlik 

sifatida qaraladi.

Kristall  jism larda  atom   yoki  m olekulalar  bir-biriga  nisbatan 

m a ’lum   bir  tartibli  vaziyat  egallab  joylashadi.  Buning  oqibatida 

kristallning tashqi  ko‘rinishi  m a’lum  geom etrik shaklga ega bo‘ladi.

Agar  kristall  tarkib  topgan  zarralarni  bir-biriga  to ‘g ‘ri  chiziq 

bilan  tutashtirsak,  fazo viy  yoki  kristall  panjara  deb  ataladigan 

panjara  hosil  b o 'ladi.  K ristallning  ayrim   zarralari  panjarani  hosil 

qilgan  chiziqlarning  kesishgan  n u q talarid a — panjara  tugunlarida 

joylashgan  boMadi.  Bu  zarralar  m usbat  va  m anfiy  ionlar,  neytral 

atom   va  m olekulalar  boMishi  m um kin.  M asalan,  osh  tuzi  kristall 

panjaralarining  tugunlarida  m usbat  natriy  (N a)  va  m anfiy  xlor 

(C l)  ionlari,  m etall  kristallar (C u,  Fe,  A1 va  hokazo)  ning panjara 

tugunlarida  m etall  atom larining  m usbat  ionlari,  olm os,  germ aniy, 

krem niy  kabi  kristallarning  panjara  tugunlarida  neytral  atom lar, 

m uz,  quruq  m uz  (qattiq  karbonat  angidrid),  N 2,  O ,  kabi  kristal­

larning panjara tugunlarida  neytral  m olekulalar joylashgan  b o ‘ladi.

Kristall  panjaralarning shakllari  tu rli-tu m an   b o ‘lishi  m um kin, 

lekin  ixtiyoriy  b o ‘lmaydi.  1890-  yilda  rus  olim i  E.  S.  Fyodorov 

tabiatda  faqat  230  xil  kristall  panjaralar  b o ‘lishi  m um kinligini

393

---

nazariy hisoblab chiqdi.  Kristallar ustida olib borilgan ilmiy-tadqiqot 

ishlarning natijalari  Fyodorov  nazariy hisoblariga to ‘la  mos keladi.

Kristallning eng asosiy xossalaridan biri shundan iboratki, uning 

fizik  xossalari  u n d a  tanlab  o lingan  yo 'nalish g a  bog 'liq ,  y a’ni 

kristallning xossalarini xarakterlovchi  mexanik mustahkamlik, elektr 

o'tkazuvchanlik,  nursindirish  ko'rsatkichlari  kabi  kattaliklar kristall 

ichida olingan turli yo'nalishlarda turlicha qiymatga ega bo'ladi.

M oddalam ing  fizik  xossalarining  (mexanik,  optik,  elektrik  va 

h.k.) turli yo‘nalishlarda turlicha bo'lishi anizotropiya deb ataladi. Ani- 

zotropiya panjara zarralarining  turlicha yo'nalishlarda  turlicha zichlikda 

joylashganligi  bilan  tushuntiriladi.  Kristall  jism lam ing  ham m asi 

anizotrop jismlardir.  U lar aniq erish  temperaturasiga ega bo'ladi.

Juda mayda kristallardan tashkil topgan modda polikristall modda 

deyiladi.  Bu jismlardagi kristallar ko'pchilik hollarda bir-biriga nisbatan 

tartibsiz joylashganligi uchun polikristall jismlar barcha yo'nalishlarda 

bir xil fizik xossaga ega bo'ladi, ya’ni ular izotrop m odda hisoblanadi. 

Barcha  zarralari  b ir  um um iy  fazoviy  panjaraga joylashadigan jism  

monokristalljismlar deyiladi.  M asalan,  m oddaning bitta  kristalldan 

iborat  bo'lagi  m onokristall  bo 'lad i.  M onokristall  anizotropdir. 

K o'pchilik minerallar monokristall hisoblanadi.  M etallar polikristall 

jism ga  misol  b o 'la  oladi.  Biroq  erigan  metallni  sekin  sovitish  yo'li 

bilan  metall  m onokristalini  hosil  qilish  mumkin.

A m o rf  jis m la r   k rista ll  s tru k tu ra g a   ega  b o 'lm a y d i,  u la r 

o'zlarin in g   ichki  tuzilishlari  b o 'y ich a  suyuqlikka  yaqin  b o'lib, 

suyuqlikdan  faqat  m olekulalar o 'rta c h a  oralig'ining kichikligi bilan 

va shu tufayli  molekulalar tortishish  kuchlarining katta bo'lishi bilan 

farq  qiladi.  A m orf jism lar  ularning  aniq  erish  temperaturasiga  ega 

bo'lmasligi,  isitilganda  qovushoqlikning  kamayishi  natijasida  suyuq 

holatga asta-sekin yumshash orqali o'tishi bilan ham kristall jism dan 

farq qiladi.  Shulaiga asosan,  am o rf jism ni  о ‘ta sovitilgan suyuqlik deb 

hisoblash  ham  mum kin. A m orf jismlarga: shisha,  beton,  plastmassa, 

m um ,  smola,  polim erlar  va  boshqalar  kiradi.

A m orf jism lar h a r doim   izotrop  xossaga  ega  bo'ladi:  ularning 

fizik  xossalari  ham m a  y o 'n alish lar  bo 'y ich a  bir  xil  bo'ladi.  Past 

tem p eraturalarda  a m o rf jism larning  xossalari  qattiq jism larnikiga 

o'xshab ketadi.  Bu  holda ular deyarli  oqmaydi.  Lekin tem peratura 

ortgan  sari  am o rf jism lar  asta-sekin  yum shab,  ularning  xossalari 

suyuqliklam ing xossalariga yaqinlasha boradi.