Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

а) 

Ь) 

a) 

b)

2 1 4 - rasm. 

2 1 5 - rasm.

jism   bilan  tegishish  chegarasini  kam aytirishga  harakat  qiladi  va 

iloji  boricha q attiq jism dan  chetlashadi.  Bunday suyuqliklar qattiq 

jism ni h o ‘llamovchi suyuqliklar deyiladi.  H o'llam ovchi suyuqliklarda

chegaraviy  burchak  0 > ^   b o'ladi  (213-  b  rasm ).  Idish  devorlari

yaqinida suyuqlik sirti  qavariq egri sirtdan  iborat bo'ladi.  HoMlovchi 

va  h o 'llam o v ch i  suyuqliklar  tu sh un ch alari  nisbiydir.  M asalan, 

sim ob  k o 'p ch ilik   m oddalar  u ch u n   ho 'llam o v ch i,  mis  va  platina 

u ch u n   h o 'llo v ch id ir  yoki  suv  parafinni  ho'llam aydi,  lekin  toza 

s h is h a n i  h o 'lla y d i.  A g ard a  0  =   0  b o 'ls a ,  m u tla q   h o ‘llo vch i 

suyuqlik, 

0

  =   180°  bo'lsa,  m utlaq  ho'llam ovchi  suyuqlik  deyiladi. 

A m m o  tab iatda  bunday  suyuqliklar  deyarli  yo'qdir.

S hunday  qilib,  suyuqlik  ho'llovchim i  yoki  ho'llam ovchim i, 

bundan  q a t’i  nazar,  suyuqlik  sirti  egri  (qavariq  yoki  botiq)  b o 'lar 

ekan.  Idish  to r  bo'lganda  suyuqlik  sirti  chekkalarining  egrilanishi 

suyuqlikning  butun  sirtini  egallaydi  va  uni  butunlay  egrilangan 

holatga keltiradi.  Radiusi juda kicliik bo‘lgan slusha nay —  kapillyami 

suyuqlik  ichiga tushiraylik.  Suyuqlik  ho'llovchi  bo'lsa,  kapillyarda 

uning  sirti  ko 'tarilad i  ( 2 1 4 - о  rasm)  va  aksincha,  h o 'llam ovchi 

b o 'lsa,  kapillyarda suyuqlik sirti  idishdagi  suyuqlik sirtidan  pastda 

b o 'lad i  (214-  b  rasm).  B unday  egrilangan  sirt  menisk  deyiladi. 

Kapillyarda suyuqlik sathi  balandligining o'zgarishi  kapillyarlik deb 

ataladi.  Agar  suyuqlik  sirti  yassi  b o ‘lmasa,  u  qisqarib,  yassi  sirtga 

intiladi va,  ravshanki,  ichki  bosimdan tashqari A oqo'shim cha bosim 

hosil bo'ladi.  Sirt qavariq bo'lganda qo‘shimcha bosim Ap ichki bosim 

yo'nalishida  (215-  a  rasm),  sirt  botiq  bo'lganda — ichki  bosimga 

qaram a-qarshi  yo'nalishda  ta ’sir  etadi  (215-  b  rasm).

391

---

Q o ‘shim cha bosim ning  kattaligi  a  sirt taranglik koeffitsientiga 

va  sirtning  R  egrilik  radiusiga  bog'liq  boMadi.  Suyuqlikning  sirti 

sferik  bo'lgan  holda  q o ‘shim cha  bosim ning  kattaligi  quyidagiga 

tengligini  ko‘rsatish  m um kin:

V  = 

(82)

Bu  ifodani  1805-  yilda  fransuz  fizigi  va  m atem atigi  Laplas  nazariy 

ravishda  chiqargan  va  u  Laplas form ulasi  deb  ataladi.  D em ak, 

kapillyar radiusi  qan ch a kichik b o 'lsa,  q o 'sh im ch a bosim  shuncha 

katta  bo'ladi,  b inobarin,  suyuqlik  sathi  idishdagi  suyuqlik  sathiga 

nisbatan  shun ch a  yuqori  k o 'tarilad i  (ho'llovchi  suyuqlik  uchun) 

yoki  shuncha  past  tushadi  (h o'llam ov chi  suyuqlik  uchun).

K a p illy a rd a g i  s u y u q lik   b a la n d lig in i  h is o b la y lik .  A g ar 

kapillyarning  radiusi  sirt  egriligi  radiusiga  teng  b o 'lsa,  naydagi 

suyuqlikning  sirt  egriligi  natijasida  hosil  b o 'lg an   bosim   kuchi

F = ApS = ^-nR2 =2anR

 

ta ’sirida  undagi  suyuqlik  sathi  shunday

h balandlikka  ko'tariladiki,  suyuqlikning bu ustunchasining og'irligi 

qo 'sh im ch a bosim   kuchi bilan  tenglashadi:

2  n a R  = n R2  hp  g,

bu  yerda  p  —  suyuqlikning  zichligi,  R— suyuqlik  sirtining  egrilik 

radiusi.  Bunday kapillyarda suyuqlik sathining balandligi quyidagiga 

teng bo'ladi:

h = ^

 

<83) 

S h un day   q ilib,  kap illyarda  suyuqlikning  ko 'ta rilish   (yoki 

pasayish)  balandligi  sirt  taranglik  koeffitsientiga  to'g'ri,  kapillyar 

radiusiga  teskari  proporsional  bo ‘lar  ekan.

H o'llovchi  (yoki  h o'llam ovchi)  suyuqliklarning  kapillyardagi 

sirti  R  radiusli  sferaning  b ir  qism ini  tashkil  qilsa,  u  holda  r 

kapillyar  radiusi  bilan  R  sferik  sirt  radiusi  orasida  r = R   cos  0 

bog'lanish  borligi  2 1 6 - rasm dan  ko 'rin ib   turibdi.  Buni  e ’tiborga 

olsak,  (83)  quyidagi  ko'rin ish n i  oladi: