|
О о о о о /
о о о о о
о о о о о
о о о о,/о
о о
о
О о о о о
о о
v^l
О о
о
/ о
О о
о о • о
%
о
о о О О о
о
С-
о
)
о о о
о о о о о
о о О О о
о о о о о
о о о о о
a)
b)
d)
2 2 1 - rasm.
1
) nuqtaviy nuqsonlardan birining m ohiyati shundan iboratki,
panjaraning ato m lar joylashishi kerak b o ‘lgan qandaydir tugunlari
ato m lar tom o nidan band qilinm ay qoladi (221 - a rasm ). Bunday
b o ‘sh o ‘rin la r (v ak an siy a lar) q o ‘s h n i a to m la rn in g u la rn in g
norm al vaziyatiga nisbatan siljishiga sabab bo'ladi va bu vakansiya
atrofida panjara tuziUshining m untazam ligi buziladi.
N uqtaviy nuqsonlardan yana biri biror zarra panjara tugunidagi
o 'z jo y in i qoldirib, „tu gu nlararo" b iro r joyda, y a ’ni panjarada
„qonuniy" ravishda o 'z o 'rin larin i egallab turgan ato m lar orasida
joylashishidan iborat (221 - b, rasm ). Bunda g o'yo ikki nuqson
paydo b o'lib, b o 'sh tugun va tug u n lar orasidagi atom panjaraning
m untazam ligini teng ravishda buzadi.
Agar kristall m oddaning tarkibida oz m iqdorda bo'lsa ham
aralashm a bo'lsa, u holda panjaradagi b a ’zi tug u n lar aralashm ani
tashkil etuvchi begona ato m lar to m o n id an band qilinishi m um kin
(2 2 1 - d rasm ). B u n d ay tu r n u q s o n la r b a ’zid a k rista lla rn in g
xossalariga jud a kuchli ta ’sir ko'rsatadi. Bu, ayniqsa, yarim o 'tk az-
gichlarda kuzatiladi. Ularning xossalari ko'p jihatdan xuddi shunday
aralashm a nuqsonlariga bog'liq bo'ladi.
2
) kristallardagi nuqsonlaming eng muhimi dislokatsiyalar deb
ataladigan chiziqli nuqsonlardir. Bu nuqson shundan iboratki (222-
rasm), kristallning bir qismida (rasmdagi gorizontal punktir chiziqning
yuqori qismida) boshqa qismidagidan bitta atom tekisligi ko'p paydo
bo'ladi. „Ortiqcha" atom tekisligi panjaraning buzUishiga sabab bo'ladi.
Vintli dislokatsiya deb ataluvchi nuqson ham mavjud bo'lib,
bundan panjaraning bir qismi ikkinchi qismiga nisbatan dislokatsiya
chizig'iga parallel ravishda siljib qoladi (223- rasm).
402
K ristallarda dislokatsiyalar m uhim rol o ‘ynaydi. M asalan,
kristallarning deform atsiyasi bilan bog'liq hodisalarda ularning
b o ‘lishi kristallarning m ustahkam ligini susaytiradi, kristallarning
o ‘sishiga ta ’sir qiladi. U m um an olganda, dislokatsiyalar kristal
larning o'sishini osonlashtiradi.
3) kristallardagi sirtqi nuqsonlarga (ikki o ‘lcham li) kristall
sirtning o ‘zi, kristallning b irm u n ch a bo shqach aroq o riy en tat-
siyalangan alohida qismlari orasidagi chegaralar, polikristalldagi
kristallitlar — kristall donalar orasidagi chegaralar kiradi.
4) kristallarda uchraydigan g ‘ovaklar, yoriqlar hajm iy (uch
o ‘lcham li) nuqsonlarga kiradi.
K ristallarning ko‘p xossalari va birinchi navbatda, m exanik va
elektr xarakteristikalari kristall panjaradagi mavjud nuqsonlarga,
shuningdek, juda oz miqdorda bo‘lsa ham begona modda atomlarining
ishtirok etishiga ju d a sczgir boMadi.
K ristall pan jara nazariyasi kristallarning m ustahkam ligini
hisoblash im konini bcradi. Biroq, m onokristallar uch u n nazariy
hisoblangan m ustahkam lik chegarasining qiym atlari kuzatishlarda
o'lchanadigan qiym atlaridan ju d a h am (bir necha yuz m arta) katta
b o ‘ladi. B unday k atta tafovut kristall panjara n azariyasining
n o to ‘g ‘riligi bilan em as, balki hisoblashlar butunlay m untazam
bir jinsli panjaradan iborat ideal kristallga tegishli ekanligi bilan
tushuntiriladi. Real kristallarda esa ham m a vaqt nuqsonlar mavjud.
Hozirgi vaqtda eritm alardan dislokatsiyalardan deyarli xoli
bo'lg an m onokristallni o ‘stirishga muvaffaq boMingan. Bunday
m onokristallning m ustahkam lik chegarasi nazariy hisoblangan
m ustahkam lik chegarasiga yaqinligi aniqlandi. Bu hoi kristallarning
mexanik xossalariga nuqsonlarning, ayniqsa, dislokatsiyalarning
ta ’siri kuchli ekanligini bevosita isbotlaydi.
Biz m oddalarning suyuq h o latdan gazsim on holatga o 'tish i—
b u g 'la n ish n i va g azsim o n h o la td a n suyuq h o la tg a o 'tis h i —
kondensatsiyani ko'rdik (123- § ga q.). M oddalarning bir holatdan
boshqa holatga o 'tishin i fa za v iy о ‘tish deyiladi. D em ak, bug'lanish
va kondensatsiya hodisalari fazaviy o 'tish bo'ladi.
M oddaning qattiq holatdan suyuq holatga о ‘tishi erish deyiladi.
K ristall va am o rf jism larning erishi bir-biridan farq qiladi.
K ristall jis m la r ta sh q i bosim o 'z g a rm a g a n d a tay in li bir
te m p e ra tu ra d a eriydi. M azkur kristall erigan temperatura shu
kristallning erish temperaturasi deyiladi. Kristall jism batam om
erib tugam aguncha tem p eratura o'zgarm aydi. Kristall jism qanday
temperaturada erisa, shunday temperaturada qotadi — kristallanadi.
Ravshanki, erish ham , kristallanish ham fazaviy o 'tish d an iborat.
Biror kristall jism ga vaqt birligi ichida bir xil issiqlik miqdori
berilib borganda uning suyuq holatga o'tish jarayoni grafik ravishda
A B C D siniq chiziq tarzida ifodalanadi. (224- rasm).
Jism ga issiqlik m iqdori bera boshlasak, erish tem peraturasiga
yetguncha uning tem peraturasi oshib boradi (AB kesma,), issiqlik
berish ni davom ettirsak , b atam o m erib tu g am ag u n ch a uning
tem peraturasi o'zgarm aydi (i?C kesm a), navbatdagi berilgan issiqlik
m iqdori suyuq holatdagi jism ning tem peratu rasin i ko'tarish ga
sarflanadi ( CD kesma). M asalan, biror suvli idishga m uz solib issiq
x o n ag a olib kirib q o 'y sa k , suv ich id ag i m uz b a ta m o m erib
tug am ag un cha sistem aning tem peratu rasi o 'zgarm aydi. Bunda
tashqaridan berilgan issiqlik miqdori m uzni eritish uchun sarflanadi.
Agar biror am o rf jism , m asalan,
m u m n i a sta -s e k in isitib , te m p e ra -
tu ra n in g vaqt b o 'y ic h a o 'zg arish in i
te k s h ir s a k , 2 2 4 - r a s m d a s h trix la b
tasvirlangan egri chiziqni hosil qilamiz.
Bu grafikdan k o 'rin ad ik i, am o rf jism
ning suyuq holatga o 'tish id a aniq erish
tem peraturasi yo'q. A m m o yum shash
vaqtida tem peratu ran in g o'sish tezligi
ortadi. A m o rf jism lar sovitilganda ham
a sta -se k in o q u v c h a n lig in i y o 'q o tib ,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
